Dünyada 55 milyar dolarlık etkinlik ekonomisi içinde yabancı ülke ve şirketlerin paha biçemediği Hacivat ve Karagöz oyunu Türkiye'de ucuza gidiyor. Sayıları giderek azalan ustalara göre en önemli sorun, işin ehli olmayanların Karagöz oynatması. Özellikle Ramazan'da etkinliklerinde yer almak için yarışan organizasyon şirketleri, önüne geleni 50 liradan başlayan fiyatlarla çalıştırıyor. Normalde, bir usta ekibiyle katıldığı etkinliklere bin ila 10 bin lira arasında değişen ücretler alabiliyor.
Hayali olarak da anılan Karagöz ustaları, Osmanlı mirasını sonraki nesillere usul ve adabıyla aktaramazsak Karagöz'ün bizim için hayal olabileceğini söylüyor. Başka ülkelerde gösterimi için tiyatro kurulan, üniversitede bölümü açılan ve binlerce dolarlık teşvik verilen Karagöz, ülkemizde Ramazanlarda hatırlanan ve çocuk oyunu olarak görülüyor. Metin Özlen, Emin Şenyer, Ali Köken ve Suat Veral ustalarla başbaşa verip perdenin arkasını konuştuk. Haydi başlayalım Karagözüm.
UNESCO tarafından 2008'de Yaşayan İnsan Hazinesi olarak seçilen Metin Özlen, acı konuşacağım kusura bakmayın sözleriyle girizgahı yapıyor: “İşin ehli olmayanlar yüzünden sanatımız yanlış tanıtılıyor ve ustalar işlerini yapamıyor. Haliyle geçimini bu işten sağlayanlar mağdur oluyor" diyor. Metin Özlen,ülkemizde ustaların ek iş yapmak zorunda kaldığını üzüntüyle anlatıyor.
Konuştuğumuz sanatçılar 2009 yılında Yunanlılarla çekişme sonrasında zar zor, Karagöz'ün UNESCO tarafından Türk oyunu olarak tescil edildiğini paylaşıyor, Özlen ise, “Yunanistan'daki krize rağmen orada devlet desteği ve halkın ilgisi fazla. Ustalar gerçekten güzel para kazanıyor. Bu işin üstüne düşmezsek Yunanlılara kaptırmamız içten bile değil" sözleriyle durumu özetliyor. Özlen, bize Osmanlı'yı, dedesi Sırmakeş Hayri'yi ve gölge oyunundaki tasavvufu anlatıyor. Çok şey öğreniyoruz, çok.
Karagöz ustası Emin Şenyer, hayatının nasıl değiştiğini anlatıyor: “Çocuklarımı eğlendirmek için bu işe merak sardım. Cağaloğlu'nda bir kurs ilanı gördüm ve başladım. Ustam Metin Özlen ile tanıştıktan sonra bugünlere geldim." Şenyer, önüne gelenin bu işe yaptığını belirterek, "Ramazan'da para kazanırım diye ortaya çıkanlar en büyük sorunumuz. Organizasyon şirketlerine başvurup örneğin 100 liraya Hacivat Karagöz oynatan var. Firmalar ilanla eleman alıyor" diyor. 1997'den beri yaptığı sanatın geldiği noktayı, "Emanet ehline değil, en ucuz yapana veriliyor" sözleriyle özetliyor. Şenyer, meslekte standartlaşma ve denetimin artırılması gerektiğine dikkat çekiyor. Emin Şenyer, onlarca yılın sonunda, mesleğini bir sevgili olarak görüyor.
Büyük usta Metin Özlen küçük bir sitemini dile getiriyor: “Bine yakın figürden oluşan bir koleksiyonum var. Onları değerlendirmek ve hak ettiği değeri almasını istedim, yabancılar satın almak için başvurdu. Ülkemde kalsın dedim. Özel sektörün kapısını çaldık, gelin görün ki şu yanıtı aldım: 'Kusura bakmayın, Hacivat Karagöz bize uymuyor'. Peki ama neden? Çocuk oyunu mu? Alelade bir oyun mu? Anlayacağınız başımın çaresine bakmaya çalışıyorum."
Dünyanın önde gelen müzelerinin milyonlarca avro teklif ederek koleksiyonlarına dahil etmek istediği gölge oyunu figürleri, Türk şirketleri tarafından 'Bize uymaz' gerekçesiyle reddediliyor. ABD'li IEG Sponsorship Report'a göre, dünyadaki sponsorluk harcamaları 2014'te 55 milyar dolar olurken, Türkiye'de rakam 206 milyon dolar. Bunun yüzde 70'i yani 140 milyon doları ise spora gitti. Eğlence sektörüne 20 milyon dolar, etkinliklere 4 milyon dolar harcanırken, Hacivat ve Karagöz neredeyse hiç pay alamadı. Bakanlığınteşvik bedeli ise bin lira civarında. UNESCO tarafından 'Somut Olmayan Dünya Mirası' seçilen Karagöz; Suriye, Mısır, Tunus, Cezayir ve Yunanistan'ın kendi kültürlerine uyarlandı. Gölge oyunu, Türkiye dışında birçok ülkede popüler. Batı dünyası ise bu hazinenin peşinde.
Mesleğinde 34 yılı bitiren Suat Veral, dünya da tanınan köklü ve kadim bir sanatımız olduğunu söyleyerek, 'Nasıl olur da yok olmaya yüz tutar?' sorusunu yöneltiyor. Gölge oyununa aslında önemli bir ilgi olduğunu paylaşan Veral, “Ben elimden geldiği kadarıyla tüm gençliğe ve çocuklara Karagöz ve Hacivat'ı tanıtıyorum. Yaptığım sergiler, atölye çalışmalarıyla halkı bu sanatla daha da yakınlaştırdım" diyor.
Bu sanatı gerçek anlamda sürdürebilen çok kişi kalmadığını belirten Veral sorunun, kısa süreli kurslardan kaynaklandığını aktarıyor. Karagöz'ü halkın kendine baktığı bir ayna gibi gören Veral genç nesillere sesleniyor: “Ahilik geleneğinin temelindeki gibi usta-çırak ilişkisiyle ve sonunda da icazetini alarak doğru bir yol kat etmeleridir. Zahmetsiz rahmet olmaz sözünün doğruluğuna çok inanıyorum. Yani önce manevi kazanç sonra da maddi kazanç bu işte esastır."
Hayatın zıtlıkları olduğu sürece, 'Yar bana bir eğlenceee' diyen Karagöze, 'düşsün kafana düdüklü tencere' cevabını veren bir Hacivat hep olacak. Ne diyelim hacıcavcav, her ne kadar sürç-i lisân ettikse affola. Ah be iki gözüm, bir diyeceğim daha var: "Sevgili, seninle ben pergel gibiyiz: İki başımız var,bir tek bedenimiz. Ne kadar dönersem döneyim çevrende: Er geç baş başa verecek değil miyiz?"
Almanya'daki tek Karagöz-Hacivat oyunu ustası Ali Köken 21 yıldır bu sanatı yapıyor. Köken'in hikayesi Türkiye'deki ustalardan daha farklı. Çünkü Almanya bu sanata her türlü desteği sağlamış. Ali Köken, Alman devletinin Hacivat Karagöz için kendisine bir tiyatro tahsis ettiğini belirterek, “Festivaller, sanat organizasyonları, Alman devlet televizyonu ve tiyatrosu gibi etkinliklerde Almanca ve Türkçe oyunlar sergiliyorum, ciddi bir ilgi var" diyor.
Köln üniversitesi Tiyatro Bilimi ve koleksiyon Müzesinde Karagöz sanatı, tanıtım ve öğretim görevlisi olarak görev alan Köken, birçok Avrupa ülkesinden televizyon kanalı ve organizasyondan davet aldıklarını anlatıyor. Ülkemizde bu konuda bir kültür politikası oluşması ve ustaların yetiştirilmesi konusunda hassasiyet bekliyor. Köken, “Gösterimlerimizde inanın salon dolup taşıyor ancak bizim insanımız sahip çıkmıyor, kendi izlemiyor, çocuğuna izlettiriyor. Ama onlar merak ediyor, izliyor, araştırıyor" dedi. Mesleğini sorunca aldığımız yanıt: "Aşk"
