Türkiye bugün yedinci kez referendum için sandığa gidiyor. Halk ilk olarak 27 Mayıs 1960 darbesinden bir yıl sonra askerler tarafından yazılan anayasayı oylamak için sandık başına gitmişti. 12 Eylül 1980’de yine cuntanın yönetime el koymasıyla Kenan Evren öncülüğünde yeni bir anayasa yazılmış ve 1982’de halkın önüne sandık konmuştu. Yasakların hakim olduğu o dönemlerde halk, ne için oy kullanacağını bilmiyor, sadece kendisine dayatılan görevi yerine getiriyordu. Bugün de yine bir anayasa değişikliğini oylamak için sandığın yolunu tutacağız. Fakat geçmişten farklı olarak bu kez seçim kampanyaları tam bir bayram havasında geçti. Meydanlarda ‘Evet’ ya da ‘Hayır’ propagandası yapanlar kol kola broşür dağıttı, başkanlık sisteminin ne getirip ne götüreceği halka tek tek anlatıldı. 56 yıl boyunca gerek anayasa değişiklikleri gerek siyasi yasakların kalkması için mührü eline alan halk, sadece 1988’de Özal döneminde yapılan referandumda ‘Hayır’ oyu kullandı. Bu referandumda yerel seçimlerin öne alınmaması yönünde tercihte bulunan seçmen, uzun bir aradan sonra 2007 yılında ‘Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilip seçilmemesi’ ve 2010 yılında da kapsamlı bir anayasa değişikliği kararı için oy kullandı.
Türkiye tarihindeki ilk referandum, 9 Temmuz 1961 tarihinde yapıldı. 1960’lı yıllarda iktidarda Demokrat Parti varken Adnan Menderes ise başbakanlık koltuğunda oturuyordu. 27 Mayıs’ta kendine ‘Milli Birlik Komitesi’ adı veren bir grup subay yönetime el koyunca Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes başta olmak üzere yüzlerce kişi tutuklanarak Yassıada’ya götürüldü. Askerler yeni bir anayasa hazırlamak için Kurucu Meclis adı altında bir yapı oluşturdu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde senato adı verilen ikinci bir yapının olmasını öngören anayasa değişikliği için halk sandık başına gitti. Fakat halk, bu anayasanın ne getirip ne götüreceğini tam olarak bilmiyordu. Bu referandumun en ilginç yanı halk arasında yayılan Mr. Referandum hikayesiydi. O dönemde Türkiye’de bu isimde birinin dolaştığı ve referandumdan ‘Evet’ çıkarsa bu kişinin halkın mal varlığına el koyacağı kulaktan kulağa yayılıyordu. 61 referandumundan akılda kalan bir diğer olay ise askerlerin anayasa için Diyanet’ten fetva almasıydı. Bu seçimde ‘Evet’ beyaz; ‘Hayır’ ise kırmızı oy pusularına basıldı. Halkın yüzde 61,7 si evet, yüzde 38,3 ü ise hayır oyu kullanırken, bu anayasa sadece 19 yıl yaşayabildi.
Yakın tarihimizde yapılan bir diğer referandum da 2007 yılında gerçekleşti. Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilip seçilmemesini içeren bu referandumda, anayasa değişikliği yüzde 69 ile kabul edildi. 12 Eylül 2010 yılına gelindiğinde ise Türkiye 6. kez ‘Evet’ ya da ‘Hayır’ demek için sandık başına gitti. 26 maddelik bir anayasa değişikliği içeren paket, Meclis tarafından kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından referanduma sunuldu. Referandum sonucunda yüzde 57.88 ile evet ve yüzde 42.12 hayır oyu çıkarak anayasa değişiklikleri kabul edildi. Bu referanduma ise Ana Muhalefet Partisi Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun oy kullanamaması damga vurdu. İstanbul büyükşehir belediye başkanı adayı olurken ikametini Kağıthane'ye alan Kılıçdaroğlu, adres değişikliğini belirtmeyince oy kullanamamıştı.
1987 referandumunda akıllarda muhalet partilerin sloganları kaldı. Dönemin SHP Genel Başkanı Erdal İnönü, vatadaşa limon üzerinden çağrı yaparak “Limon gibi sıkılmaya hayır” yönünde bir kampanya yürüttü. Bu kampanya çarşı pazarda da sıkça kullanıldı. Yine Özal döneminde yapılan bir başka referandum 1988’de gerçekleşti. Bu kez yerel seçimlerin öne alınıp alınmaması için sandığa gidildi. Bu seçimde vatandaşın yüzde 65'i “hayır”, yüzde 35'i ise “evet” oyu kullandı. 88 seçiminde halk, ilk kez tercihini ‘Hayır’dan yana kullandı.
Türkiye’nin sandık başına gittiği 3. referandum, Anavatan Partisi’nin iktidarda olduğu 6 Eylül 1987 yılında gerçekleşti. Özal’ın başbakanlık koltuğunda oturduğu bu dönemde siyasi yasakların kalkması için halk sandığa çağrıldı. Özal, 12 Eylül öncesi siyasi yasaklıların geri dönmesini istemediği için ‘Hayır’ kampanyasını yürüttü. Bu kampanya döneminde Türkiye , ‘No no’ yazılı turuncu tişörtlerle tanıştı. 1987 referandumunda iktidar partisinin kabine üyesi Güneş Taner, takım elbise üzerine giydiği turuncu tişörtlerle “Hayır” çağrısı yaptı. Üzerinde “No No No” yazan tişört Taner’in “Mr. No” olarak anılmasına neden oldu. İktidarın turuncu, muhalefetin ise mavi rengini kullandığı seçimde sandıktan yüzde 50,16 evet, yüzde 49,84 ile hayır çıktı. Böylece Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, Necmeddin Erbakan, Alparslan Türkeş gibi liderlerin siyasi yasağı kalktı.
12 Eylül 1980’de ordunun yönetime el koymasıyla birlikte referandum cuntanın gölgesinde gerçekleşti. Süleyman Demirel’in başbakanlık koltuğunda oturduğu dönemde Genel Kurmay Başkanı Kenan Evren, devlet başkanlığı görevini üstlendi ve askerlerle yeni bir anayasa yazmaya başladı. Evren, yeni anaysayı anlatmak için kuvvet komutanlarıyla birlikte Türkiye’yi karış karış gezdi. ‘Evet’ propagandasının serbest olduğu dönemde hayır diyenler ya gözaltına alınıyor ya da engelleniyordu. 7 Kasım 1982’de yapılan seçimlerde ‘Evet’, beyaz ‘Hayır’ı ise mavi oy pusulalarına basıldı. Bu seçimler, yüzde 91,4 evet ve yüzde 8,6 hayır ile sonuçlandı. Bu seçimde halk askere ‘Kışlana geri dön’ mesajı verdi. Ayrıca bu referandumla birlikte Kenan Evren Türkiye’nin 7. cumhurbaşkanı oldu. Referandumdan bir yıl sonra halk bu kez referandum için değil genel seçimler için sandık başına gitti. Komutanların hesaba katmadığı isim Turgut Özal, 1983 yılında yüzde 45 oy alarak başbakanlık koltuğuna oturdu.
