Kimlik kavramı üzerine kafa yormuş Sheffield Üniversitesi profesörlerinden Richard Jenkins'in ilk baskısı 1996 yılında yapılmış, pek çok makalede ve tez çalışmasında atıflar yapılan Social Identity isimli kitabı geçtiğimiz ağustos ayında Gül Bostancı'nın çevirisiyle Everest Yayınları tarafından basıldı. Kimliğin bireysel ve kolektif yapısını analitik bir çerçevede ele alan Jenkins; kimlik tespiti, kendilik ve zihin, bedenleşmiş kendiler, hudutlar, modern dünyada kimlik, kendi imajı ve halk imajı gibi ilgi çekici başlıklar altında kimlik kavramını zihin açıcı tartışmalar ve yorumlar etrafında okuyucularına sunuyor.
Kitapta, kimlik hakkında düşünmek ve kim olduğumuz nasıl biliriz? Başkaları kimliğimizi nasıl belirler? Kimliklerin ortak özellikleri nelerdir? Kendimizi benzersiz bireyler olarak algılamamız, her zaman ve her yerde kimliğimizin özelliklerini başka pek çok kişiyle paylaştığımızı fak etmemizle nasıl bağdaşır? Şu anda olduğumuzdan başka biri ya da bir şey olmak ne ölçüde mümkündür? Ve sadece kendimiz olmamız mümkün müdür? Sorularına sosyolojik bir çerçeve oluşturulmaya gayret gösterilmiştir.
Kimlik terimi, psikoloji alanında ilk kez psikanalitik yaklaşım çerçevesinde ele alınmıştır. Freud'un kendisi doğrudan bu terimi pek kullanmamış olsa da, çalışma arkadaşları tarafından sıkça kullanılmıştır.
İlk kez Erikson tarafından belirgin şekilde ortaya konulan kimlik kavramı, “sürdürülen bir içsel aynılık ve bir tür temel karakterin başkalarıyla sürekli paylaşılması” olarak tanımlanmıştır. Bireyin kimliğinde; geçmişi, bugünü ve geleceği hatırlanan, hissedilen ve beklenen bir süreklilik içinde bütünleşmektedir. Bu kişisel kimlik, insan yaşamının erken dönemlerinde başlamakta ve ayrımlaşma ve bütünleşme süreçleriyle gelişmektedir.
Bir başka tanımıyla kimlik, kişinin kim olduğunu bilme ve kendini tanımlama meselesidir. Kimlik tanımlama süreci, sosyal yaşamın kalbi ve Boon'un deyimiyle, “yüz yüze” oynanan bir çeşit oyundur. Günlük yaşamda bireyler, hem kendileri hem de başkaları tarafından kimlikleri ile tanımlanmaktadırlar. Jenkins'e göre, bir bireyi, diğer bireylerden ayıran özellikler ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Zira insanın sosyal yaşamı, başkalarının ve kendimizin kim olduğunu anlamadan anlaşılamaz.
Her birimiz birbirimizden ayrıyız ve kendimizi farklı kılmak için çabalamaktayız. Bu ayırt etme yaklaşımı kimi zaman başkalarıyla ortak noktada buluşma, kimi zamansa farklılıkları ortaya koymayı ve diğerlerinden ayırt edilmeyi sağlamaktadır. Bir bakıma farklılıkların belirlenmesi aynılıkların anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Jenkins, diğer bireylerle olan benzerlikler ve farklılıklar belirlenerek, aslında kim olduğumuz kadar kim olmadığımızı da ortaya koymaktayız der ve ekler 'kim olduğumuz kadar kim olmadığımızı bilmek de kendini tanımlamanın bir yoludur; çünkü çoğunlukla kim olmadığımızı ve kime karşı olduğumuzu bildiğimiz zaman kim olduğumuzu bilebilir ve ortaya koyabiliriz . Dolayısıyla kimlik, kendimizin ve karşımızdakilerin kim olduğunu ve karşılıklı olarak diğer insanların kendilerini ve (bizi de içeren) başkalarını nasıl algıladığının anlaşılmasını sağlamaktadır.'
Sosyal kimlik bakış açısı, Avrupa sosyal psikolojisinin çatısı altında gelişmiştir. Ancak İkinci Dünya Savaşı Avrupa sosyal psikolojisinin öncülüğünü alıp götürmüş ve Amerikan sosyal psikolojisinin gölgesinde bırakmıştır. Bununla beraber, Avrupalı sosyal psikologlar 1960'larda ortak ve belirgin bir Avrupalı bakış açısını fark etmişler ve sosyal davranışı daha geniş bir sosyal bağlamda incelemeye başlamışlardır. Böylece Avrupa'da daha “sosyal” bir sosyal psikoloji geliştirme çalışmaları başlamıştır. Bu süreç ile birlikte Avrupa sosyal psikolojisinde, grup içi ilişkilerden ziyade gruplar arası ilişkiler üzerinde durulmaya başlanmıştır. Öncülüğünü Henry Tajfel, John Turner ve arkadaşlarının yaptığı Sosyal Kimlik Kuramı (SKK) da bu geleneğin bir yansıması olarak 1970'lerde ortaya çıkmış ve o zamandan bu yana, gruplar arası ilişkileri yeniden tanımlayarak, temel varsayımlarıyla grup psikolojisi literatürünün ana yaklaşımlarından biri olmuştur.
Çalışmalarına bireyi toplumsal bir varlık olarak ele almakla başlayan Tajfel, SKK çerçevesinde özellikle dört önemli kavram üzerine odaklanmış ve kuramı bu kavramlar üzerinden yapılandırılmıştır. Bunlar, sosyal kimlik, sosyal kategorizasyon, sosyal karşılaştırma ve kalıpyargılardır. Bu temel kavramlar eşliğinde SKK ve sosyal kimlik edinme süreci detaylı olarak incelemişlerdir.
Jenkins'e göre sosyal kimlik, insan yaşamının doğal ve sık başvurulan bir parçasıdır. Zira sosyal kimlik; hem kim olduğumuz, ne olduğumuz, ne düşündüğümüz ve ne yaptığımız hem de sosyal davranışların çeşitliliğini anlama ve açıklama konusunda zengin bir veri kaynağı sunmaktadır. İnsan, sosyal haritası üstünde yabancı biriyle tanıştığında, yaptığı ilk şeylerden biri o yabancıyı tanımaya çalışmaktır. Yeni tanışılan insanlarla iletişim sırasında sorulan ilk sorular arasında yaş, memleket, uyruk, meslek gibi konular yer almaktadır. Tanışma sırasında sorulan bu ilk sorular, karşımızdaki insanı tanımlamamızı kolaylaştırmakta ve karşılıklı etkileşimin sürdürülebilmesi için alt yapı oluşturmaktadır. İnsan hiç tanımadığı biriyle bile, memleket ve meslek gibi ortak ilgi alanları ile saatlerce iletişimi sürdürebilmektedir.
Yeni bir Türkiye ve yeni bir sosyal düzen inşa ettiğimiz şu günlerde Everest Yayınları tarafından okuyucularla buluşturulan Bir Kavramın Anatomisi: Sosyal Kimlik sosyoloji ve psikoloji alanında çalışanlar veya bu alanlara meraklı olanlar için önemli bir eser. Bayram tatili için hazırladığınız okuma listelerinde muhakkak yer almalı.
- Kitabın künyesi:
- Bir Kavramın Anatomisi: Sosyal Kimlik
- Richard Jenkins
- Everest Yayınları
- Ağustos 2016
- 280 sayfa
