Fatih Sultan Mehmet tarafından alınana kadar Hıristiyanlığın en önemli mabetlerinden biri sayılan Ayasofya'nın fetihten bugüne Türkleştirilmesi sadece camiye çevrilmesinden ibaret değildi. İlki Fatih döneminde olmak üzere bugünlerde hala süren son restorasyon çalışmalarına kadar her dönem yeni eklemelerle Ayasofya'nın bakımının yapılması, bu önemli mimari eserin bugüne ulaşmasındaki en önemli etkenlerden biriydi. Hatta Ayasofya'nın bugüne kadar ayakta kalabilmesinin asıl sebebi usta sanatçı Mimar Sinan'ın Ayasofya'ya yaptığı eklemelerdi demek mümkün. Sultanlar Fatih, Beyazıt, Selim ve Süleyman döneminde ayrı ayrı bakıma alınan Ayasofya, son önemli tadilatlarından birini de Sultan Abdülmecid döneminde geçirmişti.
Sultan Abdülmecid, 1837'de Rus Elçilik binasının tadilatı için İstanbul'a gelen Rus Saray Mimarı Fossati'yi oldukça kötü durumdaki Ayasofya'nın tadilatı için vazifelendirmiş, Fossati de 1947-49 yılları arasında yaklaşık iki yıllık bir çalışma sonunda sekiz yüze yakın işçiyle Ayasofya'nın tadilatını bitirmişti. Fossati, bu tadilat süresince renkli gravürlerle Ayasofya'nın iç ve dış resimlerini çizmiş, sadece bununla kalmayıp Üçüncü Ahmed Çeşmesi tarafındaki Ayasofya minaresine çıkarak İstanbul'un panoramik resimlerini de yapmıştı.
Ayasofya'nın geçirdiği son büyük tadilatı yapan mimar Fossati, tadilat sonrası gittiği İngiltere'de, çizdiği resimlerden oluşan kitabını yayınlamak istemiş ancak İngiltere'de hiç kimseden yardım göremeyince projesi yarım kalmıştı. Sonunda çizdiği resimleri tanıtım maksadıyla el yapımı bir kitap olarak İstanbul'a, Sultan Abdülmecid'e gönderen Fossati'nin tarihi Ayasofya Albümü'nün tüm dünyada görülmesinin yolu da böylelikle açılmış oldu.
Çizimleri beğenen Abdülmecid, Fossati'ye yüklü miktarda paranın yanında kıymetli de bir yüzük gönderince Sultan Abdülmecid'den aldığı yardımla kitabını 1852 yılında İngiltere'de yayınlamayı başaran Fossati, kitabını dünyanın pek çok ülkesine de göndermeyi başarmış. 25 nüshasının İstanbul'a geldiği albümün bir tanesi, kendi talepleri üzerine Sultan Abdülmecid tarafından Amerika'da Washington hükümetine gönderilmiş. Sultan Abdülhamid dönemine kadar Ragıp Paşa Kütüphanesi'nde duran albümler, Abdülhamid'in talimatıyla ülkenin dört bir tarafındaki kütüphanelere ve okullara gönderilmiş.
Abdülmecid'in yardımıyla 1852 yılında İngiltere'de basılabilen Fossati'nin Ayasofya albümü, 163 yıl sonra ilk kez orijinal haliyle yayınlandı. Sarayburnu Kitaplığı'ndan çıkan Ayasofya Albümü'nde teknik özellikleri itibariyle de orijinal nüshasına birebir uymaya çalışılmış. Toplam 25 renkli gravürün yer aldığı eser, sonunda yer alan mimari planla da izleyicileri için kolaylık sağlıyor.
Ayasofya'nın cami olduğu dönemde adım adım fotoğraflanması anlamına gelen albüm, bu yönüyle sahasında yapılmış ilk ve tek çalışma. 81 yıldır müze olarak faaliyet gösteren Ayasofya'nın cami olduğu günlere ait görüntülerinin olmayışını da düşündüğümüzde Fossati'nin albümü önemini biraz daha artırıyor. Ayasofya'nın giriş kapısından, koridorlarına, ana mekânın görüntüsünden o dönem Ayasofya içindeki sosyal hayata, halılarından iç süslemelerine kadar çok sayıda ayrıntılı çizimleri içeren albüm, Ayasofya'nın cami günlerini incelemek isteyenler için önemli bir kaynak.
Fossati'nin Ayasofya'nın mimari haritasını da eklediği albüm, numaralandırılmış bütün alanların ayrıntılı açıklamalarını içeriyor. Fossati'nin her renkli gravür için aldığı notlar, Sarayburnu Kitaplığı tarafından orijinal dili olan Fransızcadan Türkçeye, İngilizceye ve Arapçaya da çevrilmiş. Fossati'nin bizzat yazdığı notlar, son büyük tadilatının mimarı tarafından Ayasofya'ya dair ayrıntılı bilgileri içeriyor.
İstanbul'un fethinin 562. yıldönümünde farklı bir çalışma yapmak amacıyla hareket eden Sarayburnu Kitaplığı, Ayasofya'yı olması gereken asli şekliyle ortaya çıkaran albümü, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'ndeki orijinal nüshayı esas alarak yayınladı. Kitabın editörlerinden Soner Demirsoy, Ayasofya'yı cami olarak gösteren tek eserin orijinal haliyle ilk kez bugünkü okuyucuya takdim edilmesinin, Ayasofya'nın tekrar cami olarak ibadete açılmasına katkı sağlayacağına inandığını söylüyor. Demirsoy'a göre Fossati'nin Ayasofya Albümü'nde yer alan gravürler, Topkapı Sarayı'na yakınlığı sebebiyle devlet erkânın da her vakit sıklıkla uğradığı Ayasofya görüntüleri pek çok açıdan ayrıca okunmayı bekliyor.
Kendisi gibi mimar olan kardeşi, Giuseppe ile birlikte çalışan Gaspare Fossati (1809-1893) Tanzimat devrinde geldiği İstanbul'da yirmi yıl yaşamış ve başta Ayasofya'nın tadilatı olmak üzere İstanbul'da pek çok proje gerçekleştirmiş bir mimar. Yaptığı Ayasofya çizimleri, Sultan Abdülmecid tarafından pırlanta bir yüzük hediyesi ile taltif edilen Rus Saray Mimarı Fossati'nin İstanbul'daki çalışmaları arasında bugün İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi olarak kullanılan Bekirağa Bölüğü, ilk Darülfünun binası ve Sultanahmet'teki Sanayi Mektebi binalarının mimarı olarak da biliniyor.
