İnsanın ölümlü olduğu ancak, bunu sıkça unutarak hiç ölmeyecekmiş gibi dünyada kök salmak istediği malumdur. Üstelik bu kök salma isteği, bir babanın evladının, torununun ve sonraki torunlarının potansiyel varlığı üzerinden de sürmektedir.

Adına

dediğimiz, hayatımızın hemen her fiilini kuşatarak ve insandan insana devredilerek süreklileşen bu olgu,

.

Bu hükmümüzü biraz daha açacak olursak:

İnsan unutkandır ve hatırlayandır. Şunu da hemen ilave edelim ki, insan cin fikirlilik, hinlik, açıkgözlülük, hatta açgözlülük manasında da son derece uyanıktır, menfaatlerini iyi gözetendir.

Uyanık insan, hem unutmanın, hem de giderek bolluğunda boğulmanın tedirginliğiyle, has olanını temellük etmeye çalıştığı bilginin korunmasını miras alma ve miras verme yoluyla sağlamış gibidir.

Dolayısıyla, kendi doğasındaki ve içinde yer aldığı doğadaki gizli ve açık bilgileri elde edip, tedavüle sokmakla yetinmemiştir çünkü, yetindiği takdirde o bilginin mühletinin (geçerliliğinin) kendi hayatî mühletiyle mukayyet olacağını da bilmektedir.

Öte yandan,

da insanı, kendi zamanında yaratılanların bilgisini hıfz etme ve aktarma konusunda hırslı kılmıştır.

Bu nedenle insan, bildiği bilgiyi yararlılık düzeylerini gözeterek, sonrakilerin muhtemel ihtiyaçlarına göre ya açıkça işaretleyip ya da çözmekte zorlanmayacakları şekilde kodlayıp, kendisinden sonrakilere miras bırakmış, böylece gelenek de kendiliğinden onu mahal edinmiştir.

Burada İlâhî ve aklî şeriatlara göre bir ayrım daha yapmamız gerekmektedir.

İlâhî şeriat, Allah'ın kelâmı (vahiy) olması yönünden gelenekle ilişkisizdir. Çünkü o haberdir ve haberin Sahibi onda bir değişikliğe, iptale gitmedikçe, o bakidir. İnsanların haberi unutmaları, onun unutulabilme özelliğinden değil, insanın unutan olma özelliğinden dolayıdır.

Vahiy olmayan ancak vahyin bir türü olan Sünnet ise, İlâhî şeriatla ilgili aklî deliller olduklarından gelenekle doğrudan ilişkilidir.

Bu yanıyla sünnet, İlâhî şeriat ile aklî şeriat arasında bir

olur ki, iman yoluyla onda yer tutulduğunda, İlâhî olanla aklî olan, semâvî olanla dünyevî olan kendiliğinden tevhide uğrar; ikili görünümleri de buna bağlı olarak silikleşir.

Öte yandan değere, davranışa, anlatışa, tahkiyeye... dair gösterilene, gösterene, göstergeye ve göstermeye mahsus kimi bilgilerin kodlandığı simgeler, diyagramlar, mazmunlar, mecazlar, alegoriler, analojiler... de bir yönden tevhit etmenin gereğine ve gereğince anlaşılmasına hizmet ederler.

Ancak tevhit etme, herkesin kolayca gerçekleştirebileceği bir şey değildir. Çünkü, tasavvufa göre tevhit etmede, önce tevhitten vaz geçmek gerekir, zira daha başta

zaittir.

Dolayısıyla bu alan din ile nefsin hem uyuştukları hem de çatıştıkları (tenzîhî ve teşbîhî) bir alandır.

Sanat, her iki olguya ait şu iki nedenle bu alandan doğmaz, doğamaz:

Din yani şeriat sanata tenezzül etmez. Zaten vahiy de sanata asla indirgenemez ve misal vermek de insana düşmez.

İnsanın gerek uhrevî gerekse dünyevî ilişkileri fayda üzerine kuruludur. Her iki konuda da nefis pragmatisttir ve adı uhrevî planda ödülden; dünyevî planda maddi çıkardan ibaret olan kazançlara itibar eder.

Bu durumda sanatı ancak kendi hakikatine uygun oluşlar ve en geniş anlamıyla Allah ile kul, kul ile kainat, insan ile insan, insan ile kendisi arasındaki ilişkilere mahsus farklı bir alanda aramak gerekmektedir.

Adına hayat dediğimiz şu alem içinde, Allah'ın tecellileri ile kuşatıldığımızı bilerek, tecellilerden kaynaklanan hayranlığımızla (hayretimizle) ve aklımızın, görüşümüzün, idrakimizin, anlayışımızın onun cilveleriyle cilalanmış olmasıyla, ancak O'ndan gelene şükrümüzün ifadesi tahtında sanata bir kapı aralama hak ve imkanına sahip olabiliriz.

Yukarıda belirttiğimiz şekliyle,

se buna mahsus arayışımızın, çokça denenmiş ve deneyimlenmiş en kısa ve en güvenli yoludur.