yalnız türk ve islâm tarihinde değil, dünya tarihinde de önemli izler bırakmış bir padişahtır..
34 yaşında tahta geçmiş, osmanlı padişahlarının da 34 cüsü olmuştur..
aklı, bilgisi, dirayeti, çalışkanlığı, vatanperverliği, fedâkârlığı müsellem olan bir türk hükümdarıdır.. onun en büyük ihtirası; üç kıt'aya yayılmış bulunan osmanlı devletinin idâmesinden ve kuvvetlenmesinden ibaretti.. tıpkı amcası
gibi, milli kanaat ve inançlara yaslanmadan, değil teâli ve inkişaf sağlamak, devletin mevcudiyetinin dahi muhafaza edilemeyeceğine kaani bulunuyordu.. bu sebebledir ki, devletin asli unsuru olan müslüman tebaanın hükümetteki rolünü azaltan tanzimat oyunlarına ve ecnebi müdahalelerine sırt çevirmiş, onları politik zekâsıyle tesirsiz kılmağa çalışmıştır.. bu sebeble de müslüman ve muhafazakâr milletinin tabii lideri haline gelmiş; ecnebi devlet sömürgesi olan islâm ülkelerindeki bütün kavimlerin en büyük dini ve siyasi şefi ve kurtarıcı şahsiyeti mevkiine yükselmiştir.. tebaası indinde ve islâm âleminde husule getirdiği sevgi o kadar büyük olmuştur ki, tahttan indirildikten sonra onun bu mânevi nüfüzunun yok edilmesi için ayni derecede büyük yalanlara ve iftiralara başvurulmak zarureti hissedilmiştir.. hükümdarın hal'inden sonra başlıyan devirler o derece baskı ve tazyike sebebolmuştur ki, kendi yakınları ve nimeti ile beslenmiş olanlar bile aleyhinde bulunmuşlar ve tahtından indirilmiş sultana:
dedirtecek kadar ruh sefaleti göstermişlerdir..
in hal'edilmesiyle sonuçlanan olaylar, dış tahriklerle birleşen (jontürk) propogandası neticesinde vukûa gelmiştir.. bu propoganda ve tahrikler rumeli ordusundaki genç subayların itaat ve disiplinini bozmuş, onları garip bir şekilde cemiyetçilik hastalığına müptelâ etmiştir.. ayrıca, sultanın, genç rütbelilerin önlerini açmaması ve maaş hususunda sıkı davranması; subayları siyasete iten başka bir faktör olmuştur.. sultan hamid'in, içinde bulgar, rum, arnavud çetelerinin de bulunduğu derme çatma 10 bin kişiden ibaret hareket ordusunun tepelenmesi için 1. orduya ve muhafız birliklerine, bütün ısrarlara rağmen emir vermemesi; onun müslüman kanı dökülmesine razı olmayışından ve o sıralarda boğazdışında dolaşıp durmakta olan ecnebi harp gemilerinin, bir kardeş kavgasının yaratacağı fırsattan faydalanmasına imkân vermemek endişesinden ileri geldiği; bugün artık tarihi vesika ve delillerle sabit olmuş bir gerçektir.. bu da gösteriyor ki sultan abdülhamid, yalnız tahtta kalmak ve sırf şahsi emelleri için hükmetmek gibi bir ihtirasa sahib olmamış, bilâkis devletin bekası ve saâdeti için her türlü tedbiri düşünmek ve tatbik etmek hayatının tek endişesi ve hedefi olmuştur..
büyük hükümdara ait bazı gerçekleri ve hususiyetleri hatırlamakta fayda vardır:
1- avrupa devletleri arasındaki münasebet ve muamelelerden, rekabet kıskançlıktan muntazaman haberdar olur, devletin selamet ve menfaatini sağlayacak tedbirleri bu bilgilerin ışığında tesbit ederdi..
2- zamanındaki fransız sefiri (bompard) şöyle demiştir:
..
3- ikdam gazetesi sahibi
şöyle yazmıştır:
4- eski mabeyn katiblerinden ve dahiliye nazırlarından
onun için şöyle diyor:
5- meşhur times gazetesi şöyle yazdı:
bu fikre birçok devlet adamı ve politikacının katıldığı görülmüştür..
6- ingiliz amirali
hatırâtında:
dur..
demektedir..
7-
demiştir.. bolayır, mabeyn katiplerindendir.. yani uzun müddet hükümdarın yanında bulunmuştur..
8- mabeyn başkatibi
“
bir vak'a çıkmadan evvel vehim ve telaş gösterir, vak'a çıktıktan sonra ise artık fütur getirmezdi”
diyor..
9-
(saray hatıraları) isimli kitabında kanaatlerini şöyle naklediyor:
derdi.. bundan dolayıdır ki, lâzımgelen tedbirleri almadan hiçbirşeye ve hiçbir kimseye itimad etmezdi..
bilhassa iki devlete daha çok ehemmiyet verirdi: rusya ve ingiltere..
10- harici siyasette mesleği şöyledir: rusyayı idare etmek.. ingiltere ile mesele çıkarmamak.. almanyaya istinad etmek.. avusturyanın, makedonyada gözü olduğunu unutmamak.. diğer devletlerle mümkün mertebe hoş geçinmek.. balkan devletleri arasındaki münasebetleri ve ihtilafları daima yakından takibetmiştir...
sevgili okuyucular, abdülhamid II; mühim bir adam.. bir yazı ile özetlenemez.. ikinciye bakmalıyız...
