İbnü’l-Cevzî, ahmaklığı maksadın doğru olmasına rağmen, yanlış yol izlenmesi olarak tanımlıyor. Deli ise asıl hareket noktası yanlış olan diye tanımlanıyor: deli, seçilmemesi gerekeni seçendir, deniyor. Ahmaklığa verdiği örnek şu: Valinin birinin kuşu kaçar ve şehrin kapılarının kapatılmasını emreder. Bu valinin asıl maksadı kuşun korunmasıdır (Ahmak ve Dalgınlıklar Kitabı, Şule Y. İst.1998, s. 29).
Deli konusunda şu fıkra manidar… Bir ağaç kovuğuna birerli kolla dolanıp günlerdir, bakan bir dizi deliyi müşahede eden doktor acaba orada neye bakıyorlar diye merak etmiş. Sıraya girmiş. Fakat arkadakiler: “Hemşerim çabuk ol, biz de bakacağız” diye doktoru itmişler. Doktor sırada dolanıp ikinci kez kovuğa bakmış. Bir şey göremeyince, önündekine: “Ben iki defa baktım bir şey göremedim, siz neye bakıyorsunuz böyle?” diye sormuş. Muhatap biraz kızgın: “Biz 15 gündür bakıyoruz bir şey göremedik!” demiş.
Anlaşılacağı gibi, delinin muhakemesi gerçeklikle irtibatını koparmıştır. Oysa ahmak (salak) biri, gerçeklikle irtibatını koparmıyor, ancak maksada ulaşmak için yanlış yol izliyor.
Gerçi bazı durumlarda maksadı yakalayamadığı da vakidir. Ama gene de bir maksada doğru yönelimi söz konusudur. Bunu şu fıkrayla örneklendirebiliriz: Sherlock Holmes ile yardımcısı Dr. Watson kamp kurar. Gece yarısı Holmes, Watson’u dürter: “Yıldızlara bak ve çabuk ne düşündüğünü söyle!” Watson, gökyüzüne bakarak: “Milyonlarca yıldız görüyorum, yalnızca birkaçının bile gezegenleri varsa, dünya gibi başka gezegenlerin bulunması olası. O halde belki uzayda yaşam da vardır…” diye anlatırken Holmes sözünü keser: “Salak, çadırımızı çalmışlar!” der.
Parmağıyla bir yeri işaret eden birinin işaret ettiği yere bakacağına onun işaret parmağına bakan biri salaktır. Görülecek şey işaret eden parmakta değil, fakat işaret edilen yerdedir.
Gıpta edilen bir kültürün benimsenmesi veya o kültürün ulaştığı başarılar düzeyine ulaşılması, o kültürün temellerine inmek, o kültürün temelinde yatan zihniyetin mahiyetini kavrayabilmekle kaimken, o kültürün kılık kıyafetine özenip onlar gibi giyinip kuşanmaya çalışmak da hamakattir.
Siyaset dünyasında muhalefet partisinin iktidara yatırımlar konusunda proje önerme veya projeler üzerinden eleştiri yapma yerine; şuraya şunu, buraya bunu harca diye hazırdan harcamaya dönük akıl vermeye kalkışması da hamakatliğe örnek sayılabilir. Maksat doğru, yol yanlış…
Deliliğin çaresi var ama ahmaklığa çare yok.
Ahmakla düşüp kalkmak tavsiye edilmez. Onunla beraber olanın da aklı zayıflar.
