Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 21-22 Haziran 2022 tarihlerinde Özbekistan ziyareti sırasında taraflar arasında başta Stratejik İş Birliğinin Derinleştirilmesi hakkındaki bildiri olmak üzere toplam 19 anlaşma imzalandı. Her iki ülkenin devlet başkanlarının “tarihi ziyaret” olarak nitelendirdiği bu ziyaret, iki ülke ilişkilerinin yeni bir düzeye çıkartılması anlamına gelmektedir.
Bu ziyaret, Şevket Mirziyoyev’in 2016 tarihinde Özbekistan Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra yapılan ilk devlet başkanı ziyaretidir. Mirziyoyev’in Cumhurbaşkanlığı döneminde Özbekistan dış ve iç politikasında yaşanan olumlu gelişmeler diğer Türk devletleri ile olduğu kadar Azerbaycan’la ilişkilere de katkı sağlamaktadır. Aslında Özbekistan ve Azerbaycan dış politikası arasında birçok açıdan benzerlikler bulunmaktadır. Her iki ülke hiçbir askeri blok üyesi değildir ve her iki ülke Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üyesidir. Bu anlamda Cumhurbaşkanı İlham Aliyevin ziyareti Şevket Mirziyoyev’in gerçekleştirdiği iç ve dış politika reformlarına destek anlamı taşımaktadır ki, Cumhurbaşkanı Aliyev de bunu bizzat ifade etmiştir. Öte yandan, bu ziyaret son 30 yıldır Azerbaycan-Özbekistan ilişkilerinde yaşanan olumlu sürecin bir sonucu ve yeni bir aşamasıdır.
KÖKLÜ VE SAĞLAM SİYASİ İLİŞKİLER
Azerbaycan-Özbekistan siyasi/diplomatik ilişkilerinin sağlam bir geçmişi vardır. Taraflar arasında şu ana kadar 135 anlaşma imzalanmıştır. İki ülke ilişkilerinin gelişmesinde devlet başkanları ziyaretleri oldukça önemli bir role sahiptir. Özbekistan’ın eski Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un Mayıs 1996’da Azerbaycan’a yaptığı resmi ziyaret sırasında taraflar arasında Dostluk ve İşbirliği Anlaşması imzalanmıştı. Haziran 1997’de Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev`in Özbekistan’a resmi ziyaretiyle de iki ülke arasında 20 anlaşma imzalanmıştı. Bu tarihlerde Azerbaycan’ın Orta Asya’daki ilk büyükelçiliğinin Özbekistan’da açılması verdiği önemin bir göstergesidir.
İlham Aliyev cumhurbaşkanı seçildikten birkaç ay sonra, 23-24 Mart 2004 tarihlerinde Özbekistan`a resmi bir ziyarette bulundu. Ziyaret sırasında, taraflar arasında stratejik işbirliğinin daha da güçlendirilmesine ilişkin bildiri de dahil olmak üzere altı önemli devletlerarası ve hükümetler arası anlaşma imzalandı. Bu ziyaretler iki ülkenin uluslararası alanda bir-birine daha çok destek vermesine neden oldu. Özbekistan’da 77 bin Ermeni yaşamasına rağmen eski Dağlık Karabağ meselesinin çözümünde Özbekistan her zaman Azerbaycan’ın adil tutumunu destekledi. Hatta bu yüzden Özbekistan Ermenistan’da büyükelçilik açmamıştır.
Nitekim, 2008 yılında BM Genel Kurulu’nda “İşgal Edilmiş Azerbaycan Topraklarında Son Durum” başlıklı raporun oylaması sırasında Özbekistan Azerbaycan lehine oy kullandı. 27 Eylül 2010 tarihinde Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Özbekistan ziyareti sırasında taraflar arasında imzalanan “Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı ve Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın Ortak Bildirisi’nde, eski Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun Azerbaycan’ın egemenliği ve toprak bütünlüğü çerçevesinde çözülmesi gerektiğine yer verildi.
MİRZİYOYEV DÖNEMİ İLE YAKALANAN İVME
2016 yılında Özbekistan`da yaşanan cumhurbaşkanlığı değişikliği sonucu Şevket Mirziyoyev’in cumhurbaşkanı seçilmesi iki ülkeyi birbirine daha da yakınlaştırdı. 15 Ekim 2019’da Bakü’de düzenlenen zirvede Özbekistan da Türk Devletleri Teşkilatı’na (TDT) dönüşen Türk Konseyi’ne üye oldu. 2020 yılında yaşanan 44 günlük savaşın Azerbaycan’ın Karabağ Zaferi ile sonuçlanması ile 31 Mart 2021’de video konferans formatında düzenlenen Türk Konseyi gayri resmi zirvesinde, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev Azerbaycan’ı “Dağlık Karabağ’da işgalin bitmesi ve tarihi adaletin sağlanması” nedeniyle tebrik etti. Kasım 2021’de İstanbul’da düzenlenen Türk Konseyi VIII. Zirvesi’nde Mirziyoyev işgalden kurtarılan Fuzuli’de Özbekistan devleti tarafından 960 kişilik büyük bir okul inşa edileceğini duyurdu ve bunun için arazi tahsis edilerek ön çalışmalara başlandı.
Dolayısıyla, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in sonuncu ziyaretine kadar iki ülke siyasi ilişkileri önemli bir mesafe kat etmişti ve bu ziyaretle yeni bir aşamaya geçti. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev sonuncu ziyarette imzalanan Stratejik İş Birliğinin Derinleştirilmesi ve Kapsamlı İş Birliği hakkında bildirinin önemine dikkat çekerken şunları söyledi: “Bu bildiri çok küresel bir öneme sahiptir. Dış politikamızın önceliklerini yansıtıyor, devletlerimizin toprak bütünlüğüne, bağımsızlığına ve egemenliğine karşılıklı desteğini ifade ediyor. Dolayısıyla bundan sonraki süreçte iki ülke dış politikada daha çok koordinasyon sağlayacak ve uluslararası alanda bağımsız politikalar izleyen iki ülkenin uluslararası örgütlerde iş birliğinin, stratejik ortaklığının önemli bir unsuru olacaktır”.
TİCARET HACMİ ARTIRILACAK
Siyasi ilişkilere rağmen iki kardeş ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerinin arzu edilen düzeyde olduğu söylenemez. Cumhurbaşkanı Aliyev’in sonuncu ziyaretinde her iki ülke lideri basına yaptığı açıklamada da bunu ifade ettiler ve bu ilişkilerin geliştirilmesi için gerekli çabanın gösterileceğini söylediler. Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, ikili ilişkiler açısından bu alanın öncelikli alan olduğunu söylerken, geliştirilmesi için ödül ve ceza ilkesinin uygulanacağına dikkat çekerek “Ticaret altı kat arttı ama ilişkilerimize ve yeteneklerimize uymuyorsa, sıfırdan başlayacağız” dedi. Fakat ikili ticaret ilişkileri için ciddi bir potansiyel olduğu da bilinmektedir. Özellikle üretim, petrokimya, ilaç, inşaat malzemeleri ve hazır tekstil, gıda, mücevher alanlarında onlarca yeni proje üzerinde çalışıyorlar. Bu amaçla, taraflar hatta ortak bir yatırım fonu kurma konusunda anlaştılar. Ayrıca Cumhurbaşkanları hükümetler arası ortak komisyona bir endüstriyel iş birliği programı benimsemesi talimatını verdi.
İki ülke arasında ticari ve ekonomik ilişkilerin gelişmesi için taşımacılık ve ulaştırma iş birliği de önem taşımaktadır. Her iki ülke kapalı kara devleti olmasına rağmen doğu ile batı arasındaki tarihi taşımacılık yollarında yer almaktadır. Özellikle Azerbaycan’ın Türkiye’nin iş birliği ile geliştirdiği “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu” Özbekistan’ın da ilgisini çekmektedir. Öte yandan, her iki ülke Türk Devletleri Teşkilatı’nın geliştirdiği ve son dönemlerdeki jeopolitik gelişmelerle önemi artan “Orta Koridor”un üzerinde yer almaktadır. Bu açıdan iki ülkenin bu alanda da ilişkilerini geliştirmeye önem verdikleri bilinmektedir. Taşımacılık ve ulaştırma alanında iş birliğinin gelişmesi, ticaret ve ekonomi alanda iş birliğinin gelişmesine doğrudan katkı sağlayacaktır. Bu alanda iş birliğinin geliştirilmesi sadece ticaret değil insani ilişkilere, turizme ve Türk dünyası arasındaki bütünleşme açısından da önemli katkılar sağlayacaktır.
TEHDİTLERE KARŞI ORTAK MÜCADELE
İki ülke arasındaki askeri ilişkiler de son ziyaretin gündem konusuydu ve bu alanda da iki önemli anlaşma imzalandı. Cumhurbaşkanı Aliyev iki ülke arasındaki askeri, askeri-teknolojik iş birliğinden bahsederken özellikle dünyada yaşanan yeni güç dağılımı ve bunların iki ülke için yaratmış olduğu tehditlere karşı alınacak önlemlere dikkat çekti. Cumhurbaşkanı Aliyev şunları söyledi: “Tabii ki, dünyadaki durum göz önüne alındığında, her ülke savunma yeteneklerini güçlendirmeye çalışmalıdır. Hem Özbekistan’ın hem de Azerbaycan’ın görüşmesi gereken konular var, dış tehditler var. Ülkelerimiz ve halklarımız bunlarla yüzleşmek zorunda. Dolayısıyla bu alanda deneyim alışverişinin ve etkileşimin her zamankinden daha önemli olacağını düşünüyorum”.
Azerbaycan’ın Karabağ Zaferi’nden sonra askeri alandaki deneyimi ve özellikle Türkiye ile askeri ilişkilerinden sağladığı faydalar diğer Orta Asya ülkelerinin de konuya dair ilgisini arttırmıştır. Azerbaycan savunma bakanının sözlerine göre, bu alanda deneyimlerin paylaşılması daha çok önem kazanmış, özellikle silahlı kuvvetlerin modern dönemin şartlarına göre yönetilmesi, SİHA’lar, askeri istihbarat ve komando birlikleri yeni iş birliği alanlarını oluşturabilir.
Azerbaycan ve Özbekistan arasında askeri-teknik iş birliğinin de temeli vardır. Bu alanda ilk anlaşma Mart 2009’da Özbek Savunma Bakanı’nın Bakü’ye ilk resmi ziyareti sırasında imzalandı. Bundan sonra taraflar karşılıklı ziyaretlerini artırdı ve özellikle görüşmeler iki alana odaklandı: askeri eğitim ve askeri-tatbikat. 27-30 Ocak 2014 tarihlerinde Özbekistan Genelkurmay Başkanı Azerbaycan Cumhuriyeti’ne resmi ziyaretinde Azerbaycan Silahlı Kuvvetler Askeri Akademisi, Haydar Aliyev adına Azerbaycan Yüksek Askeri Okulu, Silahlı Kuvvetler Eğitim Merkezi ve savunma sanayii işletmelerini ziyaret etti. Daha sonra 5 Ekim 2016’da Özbekistan’ı ziyaret eden Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanı, Özbekistan Cumhuriyeti Savunma Bakanı ile askeri, askeri-teknik, askeri-eğitim alanlarında iş birliği olanakları, deneyim alışverişi konularını görüştü. Resmi ziyaret sırasında Savunma Bakanlığı heyeti, Özbekistan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetler Akademisi ve Taşkent Yüksek Askeri Komuta Okulu’nu da ziyaret etti.
2017’de Azerbaycan’a resmi ziyarette bulunan Özbekistan Savunma Bakanı iki ülke arasında askeri, askeri-teknik, askeri eğitim, uzman gruplarının karşılıklı ziyaretlerinin düzenlenmesi ve diğer ilgi alanlarındaki iş birliğinin geliştirilmesi konusunda görüş alışverişinde bulundular. Görüşmenin sonunda Azerbaycan ve Özbekistan 2018 yılı için ikili askeri iş birliği planı imzaladı.
12 Ekim 2018 Savunma Bakanı, Savunma Bakanı ile askeri-teknik alanda karşılıklı yarar sağlayan ilişkilerin güçlendirilmesi konusunda görüştüler. Özbekistan›ın Azerbaycan ile askeri eğitim alanında deneyim alışverişinde bulunmak için ortak tatbikatlar düzenlemeyi planladığı kaydedildi. Görüşmede, Özbek askeri uzmanlarının Azerbaycan’daki uluslararası tatbikatlara gözlemci olarak katılacakları belirtildi. Görüşmenin sonunda Azerbaycan ve Özbekistan Savunma Bakanlıkları arasında 2019 yılı için İkili Askeri İşbirliği Planı imzalandı.
Karabağ zaferinden sonra askeri ilişkiler yeni bir özellik kazandı ve Özbekistan daha çok bu deneyimden faydalanmak istedi. Özbekistan’ın yeni atanan Azerbaycan Büyükelçisi, Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Sanayii Bakanı ile askeri-teknik alanda ikili iş birliği beklentilerini görüştü. Daha sonra Azerbaycan savunma bakanı ile de görüşerek ortak askeri tatbikatlar ve Azerbaycan askeri eğitim kurumları ile deneyim alışverişinin önemini konuştu.
Cumhurbaşkanı Aliyev’in Özbekistan ziyareti son dönemlerde TDT’ye üye devletlerin liderlerinin karşılıklı ziyareti açısından da değerlendirilebilir. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov ve Kazakistan savunma bakanının ardından, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev’in beklenen Azerbaycan ziyareti de kurulan yeni dünya düzenine karşı Türk devletleri arasında daha çok kenetlenme, bölgesel kalkınma, istikrar ve iş birliğine vurgu yapmaktadır.
