Oryantalizm yoluyla İslam medeniyeti “akademik” bir ilgiye konu olmaya başladığında, bu ilginin odak noktasını neredeyse tamamen elyazması eserler oluşturmuştu, çünkü İslam, tam anlamıyla bir “elyazması eserler medeniyeti”ydi. Bu noktada oryantalistlerin elinde zengin metodolojik imkânların olduğu bir gerçekti, çünkü neredeyse Rönesans döneminden itibaren Yunan ve Latin klasiklerinin yeniden keşfiyle başlayan ve Kitab-ı Mukaddes araştırmalarıyla büyük bir ivme kazanan, elyazması eserlerin neşri ve değerlendirilmesine dair önemli bir literatüre sahiplerdi. Bu ilgi ve imkânlar sayesinde köken itibariyle genellikle filolog olan ilk nesil oryantalistler, İslam medeniyetinin pek çok önemli metninin tenkitli neşrini (critical edition) gerçekleştirdiler. Tenkitli metin neşrine yönelik ilgi, bunun metodolojisi yanında, doğal olarak, neşre konu olan elyazması eserlerin fizikî özelliklerinin de (kağıt, cilt, mürekkep, hat vb.) araştırmaya konu edilmesine yol açtı. Hiç şüphesiz oryantalistler söz konusu “akademik” çabalarını sadece kendi kültürlerinden gelen birikime borçlu değillerdi.
Klasik İslam dünyasında ulemâ da, hadis literatürü çerçevesinde bir eseri çoğaltma, okuma ve okutma âdâbı; bürokratların eğitimi bağlamında ise hat, kağıt, mürekkep, cilt vb. konularda önemli bir literatür oluşturmuştu. Neticede modern zamanlarda İslam dünyasının da kendi geçmişine “akademik” bir nesne olarak bakmaya başlaması, oryantalistlerin aracılığıyla da olsa kendi klasiklerini “ilmî” usullerle yayınlama yönünde dikkate değer bir gayreti doğurdu. Ancak İslam dünyasında bu gayretlerin doğurduğu ürünlerin niceliği ile niteliği arasındaki mesafenin hayli büyük olduğu söylenebilir. Bir başka ifadeyle Arap dünyası başta olmak üzere İslam dünyasının farklı yerlerinde İslam medeniyetinin pek çok klasik metni (kimileri farklı araştırmacılar tarafından defalarca) yayınlansa da bunların tam anlamıyla “ilmî” bir niteliğe sahip olduğunu iddia etmek pek mümkün değil. Türkiye’de elyazması kütüphanelerinin hizmet kalitelerinin artışına paralel olarak nicelik bakımından her geçen gün artış gösteren neşir faaliyetinin de bu hükmün dışında olmadığı ortada.
Arap filolojisi ve kütüphanecilik uzmanı olan, aynı zamanda başta Kanada McGilli Üniversitesi’ne bağlı Institute of Islamic Studies’in kütüphanesi başta olmak üzere Avrupa’da pek çok Arapça elyazması koleksiyonunu kataloglayan Adam Gacek’in Arapça Elyazmaları İçin Rehber (Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers, Brill 2009) adıyla Ali Benli ve M. Cüneyt Kaya tarafından Türkçeye tercüme edilen eseri, elyazmalarının büyülü dünyasına giren/girme niyetinde olanlar için önemli bir başvuru kaynağı özelliği taşıyor. Gacek 1978 yılında ilk kez Arapça elyazmaları ile ilgili çalışmaya başladığında, bu sahada yeni çalışmaya başlayan birisi için pratik yararı olan çok az malzeme olduğunu görmekten dolayı şaşkınlık içinde kaldığını belirterek bu eseri kaleme alış gayesini de ortaya koyuyor. Ona göre İslam elyazmalarına dair çalışmalar, daha tam olarak gün yüzüne çıkarılmamış yüz binlerce elyazması eserle hâlâ emekleme evresini yaşamakta. Pek çok Arapça eserin tenkitli bir neşrinin halen yapılmamış olması veya yeniden neşredilmeye ihtiyaç duymasına karşılık bu alanda yetişmiş insanların sayısı hayli az. Elyazmalarıyla ilgilenen araştırmacılar daha ziyade –belki de haklı olarak– eserlerin entelektüel anlamda içeriğiyle ilgilenirken, kodikoloji ve paleografya kapsamına giren unsurlar ne yazık ki ihmal edilmekte ve medeniyetin maddî boyutunun bu önemli unsurlarına pek önem verilmemekte.
Adam Gacek’in, Arapça elyazması çalışmalarının farklı unsurlarına dair genel bir özet olarak değerlendirilebilecek olan bu eseri, çoğunlukla elyazmalarının “gizemli” dünyası ve teknik dili karşısında şaşkına dönen, hatta kimi zaman gözü korkan öğrenci ve araştırmacılar için tam bir müracaat kitabı hüviyetinde. Kitap, Arapça elyazması araştırmalarının neredeyse her cephesine dair farklı hacimlerde 200 madde içermekte. Maddelere, elyazmalarından örnekler ve ustalıkla hazırlanmış çizimlerden oluşan zengin bir görsel malzeme eşlik ederken; kitabın sonundaki kısaltmalar, harf şekilleri, sûre adları, temel kaynaklar ve elyazmalarını tasvir rehberi ile temel tarihî dönemler ve hanedanlara dair tablolar da araştırmacıların neredeyse bütün ihtiyaçlarını giderecek bir mahiyet arz ediyor.
Akıcı ve anlaşılır bir dile sahip olan eser, sadece İslam ilimleri alanında değil, tarih ve edebiyat başta olmak üzere İslam medeniyetinin pek çok alanında, elyazması kültürüne yönelik ilginin, önümüzdeki dönemde daha nitelikli bir hal almasında önemli bir rol oynayacağa benziyor.
