KÂMİL EŞFAK BERKİ
Kırgızların nesillerin beğenisinde yer etmiş şairi Toktogul Satılgan uulu’nun şiirlerini Anadolu Türkçesiyle veren yazar Gülzura Cumakunova, Toktogul (1864-1933) “kendini şair olarak bildiği günden hayata gözlerini yumduğu ana kadar “halkım” diye söylediği şiirlerine, “halkım” diye çaldığı ezgilerine, “halkım” diye çarpan yüreğine ismini dahi söylemeden “Tokom” diye sevgiyle seslenen halkının iade ettiği minnettarlığın ve hürmetin ifadesi demektir.” derken, bizi toplumunun sinesine seslenen bir ozanın içli dünyasına çağırmaktadır.
2014 yılında doğumunun 150. yılına armağan olarak hazırlanan Toktogul: Şiirlerle Örülen Nağmelere Dökülen Ömür, şairin lirizmini üst düzeyde yansıtmaktadır. Gülzura Cumakunova’yı kutlarız.
Kendisinin yazdığı gibi, Toktogul, geçmiş nesillerin mirasını kendinde tam olarak toplamış bir ozan etkisi bırakır. O, Kırgızın gelmiş geçmiş şair, ozanlarını, Manasçı ve komuzcularını bir bir anlatarak, aynı zamanda ansiklopedik bilgiler bırakmıştır yeni kuşaklara. Toktogul’dan tâlim görmüş Eşmambet, Kalık, Korgol, Barbı, Togolok Moldo, Aydaralı, Alımkul, Atay gibi şair ve bestekârlar Kırgız kalburüstü edebiyatının da müziğinin de öncülüğünü yaptılar.
Bu arada; Toktogul, yukarıda adı geçen sanatçıları ayrıntılandırmaya, genç şair Kalık’ı tanıtıcı çalışmasında girişmiştir. Bir dimağ idmanı yapmaya koyulursak, Kırgızların ata kabul ettiği Toktogul, bizde Rıza Tevfik’in doğduğu yıl dünyaya gelmiş, Ahmet Hâşim’in öldüğü yılda da öteye göçmüştür. Toplumu için bir ölüm-kalım çilesi çektiği anlaşılmaktadır.
Onu izlemiş yukardaki şairler vasıtasıyla sadece Toktogul’un değil, ondan önceki şairlerin de mirasının günümüze aktarılmış olduğunun altını sayın Cumakunova özenle çizmiştir.
Toktogul Kırgızistan’ın farklı bölgelerinden bulduğu yetenekleri bir şuur altında birleştirip verdiği tâlim ve üstatlık örneği önünde de başımızı eğip tâzimde bulunmamız gerekir diyen Cumakunova bize bir ışık tutmuş oluyor. Çünkü, ehil bir şair, hele nesil yoğurmak bilincine ermiş bir sanatçı, özellikle bir şair, toplumunun birliğini, ilerlemesini sağlayabilir. Örnekleri az değildir. Almanya bin iki yüz prenslik bölüntüsüne uğramıştı. 1864’te birliğini kurdu. Bunun arkasında Goethe ile Wagner bulunur. İyi etüt edilecek bir süreçtir o. Ruslar, Puşkin’dir. 1789 ertesi karmançorman Fransa Victor Hugo’dur. Genç Amerika’da oluşmakta olan a-tipik toplumun ümitlerin nabzı Edgar Poe’da atar olmuştu. Onun muazzam öykü dünyasının izdüşümü diyebiliriz Doğu Eyaletlerinin oluşturduğu nüve için. Bugün, maddî kudretin örtmekte olduğu çatlaklar tâ o zamandan bugünlere varlığını koruyor olsa da.
Toktogul’un iç dünyasında, çocukluğunda farkına vardığı, vatanındaki Kuzey-Güney bölünmüşlüğü, şiir yeteneğini şekillendirmekte etkili olmuştur.
Şiirlerini komuzla “ırlamak” onda ulusal geleneğin bir devamı oldu. A. V. Zataeviç Rusların tanınmış müzik araştırmacılarındandır. 1928 yılında Toktogul’u gidip bizzat görmüş ve ezgilerini, şarkılarını kendisinden kaydetmiş olan tek müzikolog olduğu bildiriliyor. A. V. Zataeviç “250 Kırgız Enstrümental Piyesi ve Ezgisi” adlı kitabında Toktogul’un 18 piyesini yorumları ile birlikte yayınlamıştır. Toktogul’un “Kız Oygotor” (Kız Uyandırma) piyesini “sadece Kırgızların değil, genel müzik sanatındaki halk müziğinin gerçek şaheserlerinden biri” olarak nitelendirmişti.
Toktogul’un daha çok komuz icracılığına ilgi gösteren A. V. Zataeviç’ten farklı olarak V. S. Vinogradov onun şairlik, komuz icracılığı, bestekârlık ve ustalık sıfatları üzerinederin araştırmalar yapmıştır. “Toktogul’un Müzik Mirası”, “Toktogul Satılganov ve Kırgız Ozanları” gibi incelemeleri ozan hakkında etraflı bilgiler içeren kaynak kitaplardır bugün.
Bu çığır-açan şair, bu maşerî-şahsiyet, çocukları yaşamayan bir evin tek çocuğu olsa gerek deniyor biyografisinde. Anadoluda Satılmış’la aynı. Toktogul adı da yine “yaşasın, ölmesin” niyâzıyla konmuş. Kardeş hasretine şiirlerinde sıkça rastlanmaktadır deperlendirmesi var Gülzura’nın.
Satılgan’ın biraz da halkı eğlendirmek adına espriyle doğaçlama yaptığı komik yönünden söz edilmiştir. [Taştemirov, C. (1968)]
“Endişem Vardır İçimde” adlı şiirinde bir tema ile karşılaştım. Orijinal bir şey.
Altını çizdiğim, “insanın ruhunu arındıran ter” anlamına gelirmiş. Onların lehçesinde. Salt şiirsel bir söz. Bir de: “Varlığı çoğaldıkça insanlığı azalan zenginlerin aç gözlülüğü ve zalimliğine şahit olan genç ozan” deniyor onun için. Gerçekten manaplara çok sert şiirleri var. Zalimler övgü bekler.
Toktogul Ruslar tarafından tutuklandı, Sibirya sürgününü o da yaşadı. Bir şiirinden anlıyoruz; Manap-baylarının (servet sahibi Kırgızlar) “şiirinde övmedi diye” kendisini ihbar ettikleri kanısındadır.
O “argımak” atlara tutkundur. Delisidir onların. Benzer hal Olcas Süleymanov’un şiirinde de bize gülümser.
Naymanbay ile Toktogul atışmasından
(...)
(...)
*Kazı-karta: at etinin lezzetli parçaları
