Küresel üretim ağları şu ana kadar hiç olmadığı şekilde kesintiye uğradı.
Covid-19 salgını mal ve hizmet akışının küresel olarak nasıl sıkı sıkıya bağlı olduğunu da gösterdi. Ülkelerin birbirlerine olan bağımlılığı aynı zamanda küresel şoklara olan kırılganlıklarını da yansıtmaktadır.
Ekonomik küreselleşmenin bir parçası olan Doğrudan Yabancı Yatırımlardaki (DYY) aksamalar da bu krizden payını aldı.
**
2008 küresel krizi esnasında DYY önemli ölçüde düşmüş, sonrasında toparlanmış olsa da son yıllarda düşüş trendi devam etmiştir.
Nitekim salgın sonucu ortaya çıkan arz kesintileri, talep daralmaları ve ekonomik aktörlerin kötümser beklentileri nedeniyle doğrudan yabancı yatırımlar keskin bir şekilde düşmektedir.
UNCTAD Doğrudan Yabancı Yatırımların yüzde 30-40 arasında düşeceği tahmininde bulunmuş. Paralel olarak OECD de 2020’de yüzde 30’dan fazla bir daralma olacağı tahminini açıklamıştır.
Doğrudan yabancı yatırımlar Çin’de, Şubat 2020’de yüzde 25,6, Rusya’da ise ilk çeyrekte yüzde 98 gerilemiştir.
Yine, IMF tahminine göre covid-19 krizinin başlangıcından mart ayı sonuna kadar gelişmekte olan ülkelerden 83 milyar dolarlık sermaye çıkışı olduğu açıklanmıştır.
**
Doğrudan yabancı sermaye azalışı gelişmekte olan ülkeleri daha çok etkileyecektir. Çünkü, gelişmekte olan ekonomiler son yıllarda doğrudan yabancı sermayeye daha fazla bağımlı hale gelmiştir. Şöyle ki, dünyadaki yabancı sermaye yatırımı içinde gelişmekte olan ülkelerin payı 1985 yılındaki yüzde 25 düzeyinden 2017 yılında yüzde 47 düzeyine çıkmıştır.
Doğrudan yabancı sermaye gelirlerine bağımlı olan gelişmekte olan ülkeler her şeyden önce ihracat gelirlerinde büyük kayıp yaşayacaklardır. İhracatın yanında istihdam, altyapı geliştirme üzerinde de doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının önemli etkisi vardır. Hatta imalat sanayiinde yeni teknoloji kullanımı da DYY ile doğrudan bağlantılıdır.
**
Koronavirüs salgınıyla başta AB ülkeleri olmak üzere dünyada korumacılık eğilimleri artmaya başlamıştır (süreç ABD-Çin ticari savaşıyla başlatılmıştı zaten).
Özellikle stratejik mal ve hizmet arzında yabancı şirketlere bağımlı olma korkusu, yerli teknoloji ve uzmanlığın ulusal sınırlar içinde kalmasını sağlama ve temel hizmetlerin gözetimi arzusu, salgınla birlikte artmıştır.
Bir başka eğilim de salgın nedeniyle şirketlerin dış üretimlerinin coğrafi dağılımını değiştirmeye çalışacak olmasıdır. Şöyle ki; çok uluslu şirketler kendilerini tedarik zinciri aksaklıklarından korumak, yerel şoklara maruz kalmamak, maliyetlerini azaltmak için coğrafi çeşitleme arayışı içinde olacaktır.
**
Türkiye’de imalat sektörü finanstan sonra en fazla yabancı yatırım çeken ikinci sektördür. Bu açıdan kısa vadede Türkiye’ye olan yabancı yatırımların düşmesi beklenebilir (son veriler bunu göstermektedir). Uzun vadede ise özellikle coğrafi çeşitlendirme ve tedarik zincirinde değişim isteyen yabancı yatırımcılar için Türkiye cazip ülke konumuna gelebilir.
Salgın sonrasında küresel tedarik zincirleri Çin ve diğer Doğu Asya ülkelerinden başka bölgelere doğru kayabilir.
İmalat sanayiinde yüksek üretim deneyimi ve beşerî sermayesi olan ve çeşitli lojistik avantajlara sahip Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler, uzun vadede daha fazla doğrudan yabancı sermaye çekerek, küresel tedarik zincirlerine eklemlenebilir.
**
Bilindiği gibi küresel markaların pek çoğu Çin’deki faaliyetlerini kısmen ya da tamamen askıya aldılar ve Asya piyasalarından çekilmeye başladılar. Bu noktada Türkiye için yeni bir DYY destinasyonu olma fırsatı ortaya çıkmıştır.
OECD’ye göre, koronavirüsün ülkeleri ne yönde etkileyeceği sağlık verilerine ve kamu desteklerine bağlıdır. Türkiye açısından düşünüldüğünde; salgından ne kadar erken kurtulur (sağlık politikalarının etkinliği) ve kamu destekleri ile ne kadar erken toparlanırsa doğrudan yatırım pastasından o kadar büyük pay alabilir.
Cari açığın finansman kalitesini artıran DYY gelirlerinin önemi, TCMB rezervleriyle karşılanan Mart ayı cari açığının ekonomide neden olduğu oynaklıktan açık olarak anlaşılmıştır sanırım.
