Bundan önceki iki yazımızda, değerli okurumuz Arif Bilgin'in deniz ürünleri dolayımında mezheplerle ilgili çok katmanlı sorusuna cevap vermeye başlamıştık. Gıdalar konusundaki ilkelerden helal-haram kılma yetkisi, aslî serbestlik (ibâha-i asliyye), temiz/pis karşıtlığı, vahşi ve yırtıcıların haramlığı ve şüphelerden sakınma ilkelerini ele almıştık. Gıdalarla ilgili evhamdan uzak durma ve zorunlulukların belirleyiciliği ilkelerini, bu yazımızda ele alacağız. Ayrıca dini metinlerdeki ifadelerin yorumu ve gıdaların helalliği-haramlığı ilkelerinin somut olaylara uygulanışına değineceğiz.
Yüce Allah'ın helal kıldıkları konusunda, evhama dayalı bir takım değerlendirmelerle sınır aşma davranışına girilmez: "Ey iman edenler! Allah'ın size helal kıldığı temiz şeyleri haram kılmayın, sınırı aşmayın. Doğrusu Allah, aşırı gidenleri sevmez. Allah'ın size verdiği rızıktan, temiz ve helal olarak yeyin. İnandığınız Allah'tan korkup sakının." (Maide, 5/87-88) Bu âyetin, peygamberimize gelerek, et yediğinde şehvetinin kabardığını ve bu yüzden et yemeyi kendine haram kıldığını belirten kişi hakkında indiği nakledilir. (Tirmizî, tefsir, 6) Bu hadiste geçtiği gibi, bir takım evhamlara kapılarak ya da bazı gıdalara kutsallık atfederek onları dokunulmaz yapmak, temelsiz bir yaklaşımdır.
Zaruret (açlık, susuzluk ve tedavi zorunluluğu) durumları, zaruretin savılması ölçüsünde ve geçici olarak, haramları mübah duruma getirir: "Allah size, leş (meyte:kendiliğinden/boğazlanmadan ölmüş hayvan), kan, domuz eti ve Allah'tan başkası adına kesileni (murdar) haram kıldı. Ama kim darda kalır/mecbur olur da, istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü aşmaksızın yemek zorunda kalırsa, ona günah yoktur. Şüphesiz Allah, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edendir." (Bakara, 2/173. Bu âyetin özellikle ilk bölümünü açan ve aynı hükümleri içeren başka bir âyet için bk. En'am, 6/145; aynı şekilde bk. Nahl, 16/115)
Fakihler, açıkladığımız bu ilkeler çerçevesinde helal ve haram olan gıdaları belirlemeye çalışmışlardır. Bu konuda âyet ve hadislerdeki ifadelerin farklı yorumlanması, bazı hadislerin sıhhatiyle ilgili değerlendirmeler, başta yerel gelenekler ve damak zevki olmak üzere kültürel ve çevresel etkenler, helal-haram ilkelerinin somut durumlara uygulanmasındaki doğal değerlendirme farklılıkları, kişisel tercihler gibi etkenlerle, helal-haram gıdalar belirlenmiştir.
Ayetlerde haram gıdanın özelliği olarak belirtilen "habâis" kelimesinin yorumu, ağırlıklı olarak iki şekilde yapılmıştır:
* Sadece Ayet ve Hadislerde Sayılanların Haramlığı Görüşü: Bazı müçtehitlere göre habâis, haram kılındığına dair Allah'ın âyeti ve peygamberinin hadisi bulunan şeylerdir. Bu yorum açısından haşerat, kurbağa, yengeç, kaplumbağa gibi hayvanlar, âyet ve hadislerde haram kılınmadığından, yenmesi helal hayvanlardır.
* Bütün İğrenç Şeylerin Haramlığı Görüşü: Başta Ebu Hanife ve Şafiî gibi mezhep imamlarının yer aldığı müçtehitlere göre habâis, genellikle insanların (ya da pek isabetli olmayan bir görüşte Kur'an-ı Kerim'in indiği sıradaki Arap toplumunun) tiksindiği ve iğrendiği şeylerdir. Bu görüş, pislik ve leş yiyen (:cellâle) hayvanları da habâis arasında düşünür. Birinci görüşte helal sayılan hayvanlar, bu görüşte haramdır.
Hanefiler,ayrıca şu âyete dayanırlar: "Size rızık olarak verdiğimiz şeylerin temiz olanlarından yeyin. Bu konuda aşırı da gitmeyin, yoksa üzerinize gazabım iner. Gazabım da kimin üzerine inerse, o kesinlikle helak olmuş demektir." (Tâhâ, 20/81) Helalde aşırı gitmek, hem aşırı derecede yeyip tüketmek, hem de her şeye helal diyerek gerçekleşebilir. Ayrıca Hanefiler, "Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın" (Bakara, 2/195) âyeti ile içkinin zararlarının yararlarından çok olduğunu belirten âyete (Bakara, 2/219) dayanarak, tehlike ve zarar ölçütlerini de insanın beslenmesi ve sağlığı açısından önemle dikkate alır.
