Türkiye''deki akademik ve entelektüel hayat, içine kapanık, dünyadaki gelişme, yenilik ve atılımlardan kopuk sürdürülmeye çalışılıyor.

Perşembe günkü yazımda, Osmanlı''yı Osmanlı yapan temel dinamikleri yeniden okuma ve anlamlandırma çabası ile hazırlanan Divan ve İslamiyat dergilerini tanıtmıştım. Bu yazıda ise Osmanlı''ya "kenar"dan bakmaya çalışan Toplum ve Bilim, Tarih ve Toplum ve Toplumsal Tarih dergilerinin Osmanlı özel sayılarına "bakacağım".

Türkiye''deki akademik ve entelektüel hayat, içine kapanık, dünyadaki gelişme, yenilik ve atılımlardan kopuk sürdürülmeye çalışılıyor. Bunun faturasını elbette kötü ödüyoruz: Hem yeni, yaratıcı, çığır ve tartışma açıcı teoriler geliştiremeyen; hem de Türkiye''nin özgün bilimsel, kültürel ve entelektüel mirasını anlamsız bir şekilde gözardı eden son derece ilkel ve yapay tartışmalarla vakit kaybeden yoksul, hiçbir dinamizmi olmayan, üzerine adeta ölü toprağı serpilmiş bir entelektüel ve akademik hayat hükmünü icra ediyor ülkede.

Bu iklim, bizim sorunlarımıza bile hep Oryantalist bakış açılarıyla bakmayı tuhaf bir şekilde meşrulaştırıyor ve kaçınılmaz olarak akademik ve entelektüel hayatın canlanmasına, zenginleşebilmesine set çekiyor.

Toplum ve Bilim''in Atılımı ve Osmanlı''sı

İşte Toplum ve Bilim, Tanıl Bora''yla birlikte, bu "opaque''leşmeyi" (donmuşluğu), şimdilik hiç olmazsa dünyada gelişen akademik ve entelektüel yenilikleri, atılımları olabildiğince yakından izlemeye çalışarak kırmaya çalışıyor: Türkiye''li bilim adamlarının ve aydınların, dünya bilimine ve düşüncesine katkıda bulunma süreçlerinin önümüzdeki yıllarda veya onyıllarda gözle görülür bir şekilde hızlanacağını; zamanla özgün teorik çerçeveler geliştirilebileceğini düşünüyorum. Toplum ve Bilim, diğer dergilerle (örneğin Defter gibi) bu "iş"i fişekleyen bir dergi olarak bir anlamda öncü rolü üstleniyor.

Derginin Osmanlı Tarihi özel sayısı, bu "yeni durum"un imkan ve zaaflarıyla dolu. Yazıların tümü, Osmanlı''ya farklı bir açıdan, "kenar"dan bakıyor: Devlet-tebaa ilişkisinin tezahürlerini masaya yatırıyor; Osmanlı''nın dinamiklerini anlamlandırmaktan çok, renklerini serimlemeyi amaçlıyor.

Necmi Erdoğan''la Boğaç Ergene''ye ait ilk iki yazı, derginin benimsediği "hetorodoks" yaklaşımın teorik çerçevesini çiziyor. Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı''daki "mehdici" hareketlerin kendilerini meşrulaştırma biçimlerini, "kıyam" ve "isyan" durumlarını farklılaştırarak tartışıyor.

Cengiz Kırlı, Fikret Yılmaz ve Nadir Özbek, Osmanlı''nın değişik dönemlerindeki sosyal kontrol, rıza ve meşrulaştırma mekanizmalarını araştırıyorlar. Aynı sorunsalı, Şevket Pamuk, iktisat ve para politikaları ekseninde; Onur Yıldırım, loncaları; Tülay Artan ise enformel (gayr-ı resmi) çıkar şebekeleri kalkış noktası alarak tartışıyorlar.

Marc Baer, 17. yy''da Yahudilerin nüfuzlarını nasıl yitirdiklerini, Selçuk A. Somel, modernleşme döneminde periferik nüfus gruplarının Osmanlı toplumsal bünyesine nasıl entegre edildiklerini, Arus Yumul ise Osmanlı''daki ilk anayasa olan "Ermeni Milleti Anayasası"nın devlet tarafından nasıl karşılandığını inceliyorlar.

Cenk Reyhan, Osmanlı''da merkez-taşra ilişkilerinin koordinatlarını belirlerken, Yonca Köksal, Tanzimat dönemindeki merkezileşme politikalarını ve sorunlarını, Bulgaristan örneğinden yola çıkarak araştırıyor.

Kaan Durukan ise, Osmanlı modernleşmesine, modern toplumsal ve siyasal devrimlerin devlet yapılarında yarattığı dönüşüm paradigmasının yanlışlığını tartışıyor.

Osmanlı''ya kenardan bakarak Osmanlı''nı "renkler"ini resmeden derginin, bu perspektif''in imkanlarını Cumhuriyet deneyimine de uyarlama çabası içinde olmasını bekliyoruz.

Tarih ve Toplum''un Osmanlı Kadınları

Osmanlı''nın "renkler"i, Mete Tunçay''ın Türkiye''de tarih dergiciliğinin hem düzeyli, hem de düzenli bir şekilde sürdürülebileceğini kanıtladığı Tarih ve Toplum''unun bu ayki sayısındaki Osmanlı yazılarının da kalkış noktası.

Yahya Akyüz, Osmanlı''da kadın öğretmen yetiştirilmesi konusunu araştırıyor. Orhan Koloğlu, Osmanlı''da reklamlarda kadının sunumu sorununu, özgün belgelerle resmetmiş. Hasan Günder ilginç bir konuyu, Atatürk''ün güçlü bir toplum oluşturulması için kadınların askere alınması konusunda başlattığı tartışmayı araştırmış. Yaprak Yıldızoğlu, Osmanlı''nın kadın yazarlarından Nezihe Muhiddin''in öncü kişiliğini ve etkilerini; Ahmet Tan ise Osmanlı döneminde Kıbrıs''ta kadın ve hukuk konusunu kaleme almış. Ali Yıldız''ın yazısı ise Ahmet Mithat Efendi''nin romanlarında sıradışı kadın tiplerinin portresini çizen ilginç bir yazı.

Çeşitli gayr-ı müslim topluluklarda kadınların konumlarını inceleyen yazıların yer aldığı derginin en önemli yazısı Joan Scott''a ait: "Kadın Tarihi".

Toplumsal Tarih''in "Ayrıntılar"ı

Dergi, Zafer Toprak''ın ilginç bir yazısıyla açılıyor: Toprak, Ahmet Mithat, Şemseddin Sami, Mizancı Murat ve Mehmed Sedad''ın eserlerindeki Jeanne D''Ark tiplemelerini inceliyor. Toprak''ın dergide Muslihiddin Adil''in kadın hakları konusunda verdiği mücadele ve yankılarını tartıştığı bir yazısı daha var. Zeki Arıkan, Girit''te düzenlenen Osmanlı sempozyumunu değerlendiriyor.

Yavuz Selim Karakışla, Osmanlı''da kadın fotoğrafçıların tarihçesini sunarken, Gürcan Bozkır, Türk Kadınlar Birliği''nin tarihini anlatıyor. Derginin ilerleyen bölümlerinde kadın eserleri kütüphaneleriyle ilgili güzel bir dosya yer alıyor.

Tarihçi''nin Mutfağı''na bu ay son zamanlarda Osmanlı iktisat sistemine ilişkin önemli görüşler ortaya atan Mehmet Genç konuk olmuş. Genç, yine önemsenmesi gereken şeyler söylüyor. Dergide ayrıca Başak Ocak Gez''in

başlıklı yazısı ile Edhem Eldem''in Asterix''in tarihsel serüvenini özetlediği makalesi dikkat çekiyor.