Kurgu bozan Osmanlı

Osmanlı'nın 700. Yılına ilişkin yapılan etkinliklere bakarak Türkiye'deki resmi ve entellektüel çevrelerin Osmanlı karşısında, daha doğrusu tarih karşısında nasıl durduğunu gözlemlemek anlamında sosyal bilimciler için iyi bir laboratuvar sundu. Böylesi önemli bir yıl dönümü vesilesiyle tarih karşısında takınılacak tavır entelijansiyamızın tarih bilincini, bir medeniyet mirasına ne kadar sahip çıkabildiğini/değerlendirebildiğinin göstergesi olarak kayıt düşüldü.

Bazı yayın kurumlarının çıkardığı Osmanlı özel sayıları içinde herhangi bir yıl dönümü etkinliklerinden farklı kılacak, Osmanlı'yı anlamlandırma ve anlamaya yönelik çaba bağlamında ortaya çıkan sonuç, entelektüel kuraklığın boyutlarını ortaya çıkarmak oldu. Bu çerçevede perişan durumları nedeniyle üniversitelerimizi tartışmanın dışında tutuyorum.

Osmanlı özel sayıları içinde en son yayınlanan Divan, ilmi araştırmalar dergisinin bu konuda çıkardığı ikinci özel sayı yeni elime geçti.. Derginin Osmanlı çalışmalarına ayrılan ilk sayısı (1999/6) tümüyle Osmanlı konusunda her biri kendi alanında önemli akademik/teknik çalışmalara ayrılmıştı. Buradan hareketle, Osmanlı konusunda derginin söyleyeceklerinin/mesajının, daha kuşatıcı çalışmaların ikinci özel sayıda yer alacağını beklentisindeydim. Ancak, Ahmet Davutoğlu'nun mükemmel çalışmasını hariç tutarsak ikinci sayının da bu anlamada eksik olduğunu söylemek zorundayım. İsmail Kara'nın daha önce başlattığı son dönem Osmanlı üleması ve yenilikci muhalefet/siyaset ilişkisi (Ey ulema! Bizim gibi konuş) dosyası hariç, derginin bu konuda söyleyecekleri anlamında bir çalışmanın olmaması doğrusu dergi çevresi açısından beklentileri karşılamadığını düşünüyorum.

Ahmet Davutoğlu'nun entellektüel ve teorik birikimini ortaya koyarak kaleme aldığı çalışmasının, Osmanlıyı değerlendirme anlamında çıkan çalışmalarla kıyaslandığında belki de en önemli çalışmalardan biri olduğunda kuşku yok. Osmanlıyı özgün bir medeniyet birikimi olarak tarih içindeki istisnai yerine oturtmayı amaçlayan çalışma batı merkezli tarih yazımının ve paradigmaların açmazlarını/yetersizliklerini açıklamaya çalışıyor. Toynbee'den, Wallersteine kadar uzanan pek çok tarih kuramcısının Osmanlıyı batı eksenli bir tarih perspektifine eklemleme gayretlerinin Osmanlıyı anlamaya yetmediğini, hatta tümüyle metodik ve bilimsel anlamda haksızlığa uğratıldığını geniş birikimiyle ortaya seriyor. "Tarih idrakinde metodolojinin rolü: Medeniyetlerarası Etkileşim Açısından Dünya Tarihi ve Osmanlı" başlığını taşıyan makalenin, bu perspektifle Osmanlıya ele alan en açıklayıcı çalışmalardan biri olarak akademik ve entelektüel alanda yerini aldığını şimdiden söylenebilir. Keşke dergide bu kadar iddialı yazının ağırlığına denk düşecek birkaç yazı daha olsaydı.

"İnsanlık tarihini batı medeniyeti tarihi ile özdeşleştiren bir çok tarihçi için Osmanlı Devleti bu medeniyet havzası ile olan ilişkisine bağlı ve bağımlı olarak incelenmiştir. Batı tarih paradigması ki çoğu zaman doğu aydınlarının bilincini de esir almıştır, yaklaşık iki yüzyıldır Osmanlısız bir dünya tarihi üzerine oturmaya çalıştı. Marks'ın ekonomi eksenli diyaletik tarih anlayışı, Toynbee'nin medeniyet teorileri, Wallerstein'in dünya ekonomi tezi, Modelski'nin hegomonik dünya liderliği tezi, MC Neil'in batının yükselişini esas alan dünya tarihi yaklaşımı gibi büyük ölçekli tarih teorileri Avrasya'nın kalbinde ve bütün büyük medeniyetlerin kesişim havzasında duran Osmanlının beşyüz yıllık hakimiyeti karşısında bir anlamlandırma aczi yaşamıştır."

Ve aynı paragrafın devamı: "Osmanlı hakim batı medeniyetinin ben merkezli tarih anlayışı ve yazıcılığı için bir tür oyun bozan ya da kurgu bozan bir rol oynamıştır."

Kurgu bozan Osmanlıyı ufuk açıcı birikimle anlamlandırmaya çalışan Divan Dergisinin nasıl bir tartışmayı başlatacağını merak ediyorum.