Ssu-ma Çien veya Sima Qian, bilge bir vakanüvis. Binlerce yıllık Çin tarihinden çıkardığı temel görüşü şu: Bir toplumsal sistemin (hanedan, devlet, vb.) yükselişine yol açan amiller, düşüşünü de hazırlar. Her devlet bir erdemle yükselir; aynı erdemin içinin boşalmasıyla da çöker. Tuhaf ama, devletin yükselişini hazırlayan erdem, zamanla çöküşü tetikleyen bir hataya dönüşür. Samimiyet kıroluğa, takva hurafeye, incelik kofluğa! Her hanedan muazzam marifet ve erdem sahibi bilge bir hükümdarla başlar, berbat ve yoz bir monarkla son bulur. Çinli tarihçiye göre, tarih çevrimsel olsa da 'mukadder' değildir. Kesintisiz bir gelişme sürecidir ve geçmişin aynı statik altın çağına geri dönüş mümkün değildir. İhya her zaman mümkündür. Küçük çaplı değişimler 30 yılda bir, orta çaplı değişimler 100 yılda bir, büyük değişimlerse 300 yılda bir gerçekleşir.

İlerlemeci Azizin Şehirleri

Saint Augustine, milattan sonra 4. yüzyılın sonlarında yaşadı (354-420). Görüşlerini özetlersek: Zamanın bir başı bir sonu vardır, Tarih bunların arasında yer alır. Baş ve Son, aklın semantik inşâları değil, 'gerçek'tir. Başta, aldatılmamış iki insan yaratıldı ve cennete konuldular. Orada değişim, geçmiş ve gelecek yoktu. Şeytanın ayartmasıyla ebediliği yitirip varoluşa, değişim ve ölüme (Zaman'a) hüküm giydiler! Azizimiz ilerlemecidir. Tarih, doğrusal akıştır. Tarihin çevrimsel görüntüsü, sınırlanmış varoluşumuzun yarattığı görüntüdür sadece. Hakiki tarih, tüm varoluşu aşan ebediyettedir. Bu 'hakiki' tarihe nispetle varoluşsal olay veya çevrimler gür bir nehrin yüzeyindeki dalgalardır. Bunlar çok daha büyük bir planda sapmalardır sadece. Baş ile Son arasında zaman, insanoğluna tövbe imkânı vermek için, bir lütuf olarak bahşedilmiştir. Zamana mahkûm günahkâr insana iki şey verilmiştir: şehvet ve hür irade. Bu ikincisi bir yanılsamadır, çünkü insan kendi başına ancak hatayı irâde edebilir. İnsanın tarihi bu hatadan kurtulma, Hakikate erme mücadelesidir. Beşerî şehirden, İlahî şehre. Fakat insanın kendi başına çabası onu İlahî Şehir'e ulaştırmaz. Bu çaba Tanrı aşkı ile taçlanmalıdır. Romalıların erdemleri muhteşem muzırlıklardı, çünkü Tanrı sevgisinden yoksundular. Geçmiş ve gelecek yoktur; bunlar hâldeki inşâlarımızdır. Üç zaman vardır: Geçmiş şeylerin şimdiki zamanı, şimdiki şeylerin şimdiki zamanı, gelecek şeylerin şimdiki zamanı.

İbn Haldun'un devlet felsefesi

İbn Haldun (1332-1406), modern sosyolojinin ilham perisi. Tarih yazımı dışında yeni bir ilim geliştirdiğinin farkındadır. Umran ilminin amacı insanları taklitten kurtarıp, daha önce olmuş bitmiş olanla, daha sonra olacak olanın anlaşılması konusunda bir bakış açısı kazandırmaktır. Yazılan tarih, olup bitenin yerine geçen ikinci bir gerçeklik alanı oluşturur. Bu gerçeklik ya mevcudu meşrulaştırır, ya reddeder.

Mukaddime yazarına göre, Varlık alemi iki kısımdır. Unsurlar alemi (fizik/metafizik); havadis alemi (umran/sosyal bilim). İnsan fizik varlığı ve bireyliği itibariyle birinci aleme aitken; ikinci alem insana aittir. Ancak, havadis alemi insanların tek tek iradeleriyle planlayarak oluşturdukları bir alem değildir. Toplum içinde mevcut olan insanla beraber zorunlu olarak ortaya çıkmaktadır. Umran ilmi, havadis aleminin gerisinde bulunan ilkeleri araştırır. Umranın gerçekleşmesi için iki şart: Uygun doğal çevre (coğrafya, tarihin mukaddimesidir); insanî şart: peygamberler ve tebliğleri. Toplumlar iki kategoride var olur: Bedavet (göçebelik), hadaret (yerleşiklik). Göçebe vermeden alır. Hayat tarzı 'biriktirmeye' elverişli değildir. Göçebe, ayakta kalabilmek için dayanışmak zorundadır (asabiye). Asabiye ise hakimiyet doğurur. Güçlenen asabiye, daha fazla güç ve hakimiyet talep eder. Böylece Mülk ve onun kemal evresi olan Devlet oluşur. Mülke ulaşamayan asabiye, zaman içinde yok olur. Asabiye mülkün gerekli şartıdır, yeterli şartı değildir. Yeterli şart hılâldir: ahlâk erdemi. Sadece hükümdarın erdemli olması yetmez. Belirleyici faktör, topyekün asabiye mensuplarının ahlâkî durumudur. İnsan, tabiatının hayvanî kısmıyla daha çok başkalarına karşı varlığını sürdürme çabası içindeyken, insanî tarafıyla da başkalarıyla beraber yaşama gayreti içindedir. Şehevî tarafıyla şerre, nâtık tarafıyla hayra daha yakındır. İnsanda hayra meyil bulunmasaydı devlet oluşmazdı.

Altın Çağ geride olamaz mı?

19. yüzyıl Avrupa aydını, toplumunun başarı ve üstünlüğünden öylesine emindir ki, geride bir altın çağ olmasını akla uygun bulmaz. Hegel'den Marx'a, Comte'dan Spencer'a kadar bütün etkili düşünürler ilerlemecidir. İlerlemecilere göre, geçmiş, hem hayat hem de düşünce düzleminde, bugünden daha kötüdür. Yarın ise mutlaka bugünden daha iyi olacaktır!

Kadîm düşünürler, çizgisel düşündükleri zaman bile, çevrimleri dışlamıyorlardı. İlerleme de, bozulma da mümkündü. Hesiod'un tasavvurunda, peşpeşe gelen ırkların niteliğinde giderek bir bozulma var. Ancak, bozulma ilerlemeyi de içeriyor. Mesela bronz ırk, gümüşten daha iyi. Kahramanlar ise bronzlardan ileri. Demir çağla yeni bir talihsizlik dönemi başlıyor. Demir ırk da tümüyle kötü değil. Çalışma sayesinde madden ve mânen zenginleşebilir. İnsanlığın kaderi bozulma içinde ilerleme; kendi kaderine sahip çıkma; tanrıların yarım bıraktığını tamamlama; onların tahtına göz dikme; sırları fazla kurcalayıp belasını bulma; fakat gene de yürümekten geri durmama üzerine kurulu.Saint Augustine'in tarih tezi ise şu üç ilke etrafında örgütleniyordu: Zorunluluk, çatışma, baş ve son. Zorunluluk, Altın Çağa doğru kesintisiz akış. Çatışma, Beşerî Şehir ile İlahî Şehir arasındaki ebedî mücadele. Baş ve Son, Yıkım ve Kurtuluş. "Yeni dünyanın ortaya çıkması için, eskinin ortadan kaldırılması gerek. Yeni dünyaya barış egemen olacak, kimse kimseye muhalefet etmeyecek, kimse sahip olduğundan fazlasını arzu etmeyecektir." (Lütfen dikkat edelim; konuşan Aziz Marx değil, Aziz Augustine'dir!)

İbn Haldun'un yıkım ve kurtuluş tahlili çok daha dünyevîdir. Sistemin gücü ve sınırı, onu kuran asabiyenin gücü ile orantılıdır. Devlet, asabiyenin ulaştığı gücün ötesine geçemez. Mülk, tabiatının gerektirdiği şeyleri gerçekleştirdiği zaman olgunluk çağına ulaşmış ve yavaşça yaşlanmaya başlamış demektir. Çünkü imkânlar gerçekleştikten sonra unsurlar varlık sebeplerini yitirirler. Varlığın sağladığı nimetlerden yararlanma varoluşun amacı haline gelince, varlığı sağlayan sebepler aslî amaç ve anlamlarını yitirirler. Sonun başlangıcıdır bu. Çöküşten önce geçici bir ihtişam devresi yaşanır. Devlet gücü, seçkinler yenilikçi, hakkaniyetli ve birlik oldukları müddetçe devam eder. Allah inancı inanan toplumda birlik sağlar, fakat Allah ilke olarak tarihe müdahale etmez! Batılı insanla "medeniyetler ittifakı"nı konuşabilmemiz için ilk şart, ilerlemeci tarih anlayışını terk etmeleridir. Fakat Hegel'den Marx'a, Darwin'den Spencer'a kadar 19. yüzyıl düşünürlerinin fikirleri zihinlerden kazınmadıkça bu mümkün değildir. Ne 20. yüzyılın iki korkunç savaşı, ne o toz duman içinde yazan tarih felsefecilerinin feryadı Batılıları uyandırabildi. Batıcılar ise tam klinik vaka. Şu satırları yazdığım günlerde bile, birkaç yüz Türk bilim adamı Darwin kuramının okullarda yeterince okutulmadığını protesto ediyorlardı. Onların Batı medeniyeti ile ittifaka ihtiyaçları yok. Peşinen teslim olmuşlardır. Hem de 20. yüzyılı hiç anlamadan!

Geri dön

Yazdır

Yukarı