Japonya niçin başardı?

Günümüzün etkili Çin tarihçilerinden Roy Bin Wong'a göre, erken modern dönemde Çin'de ve Avrupa'da benzer ekonomik-politik problemlere farklı çözümler bulundu. Bunları bir tek Avrupa modeline indirgemek haksız ve gayrıilmi olur. Bu dönemde Çin ve Avrupa nazik bir nüfus/kaynak dengesinin mevcut olduğu benzer ekonomik durumda işliyorlardı. Her iki bölge de aynı Smithyen dinamiğe tâbiydi: "Pazarların yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan yüksek derecedeki bir işbölümü sayesinde ekonomik büyüme sağlıyorlardı." Her iki bölge de 1400-1800 arasında mütevazi ekonomik ve demografik büyüme hadleri gerçekleştirdi. Fakat Avrupa bahsinde, şu dört gelişmeden ötürü ekonomi Simthyen dinamiğin ötesine geçti:

Avrupa'nın "Smithyen dinamiğin ötesine geçmesini" bu faktörlere bağlamak mantıken geçerli gözükse bile, yeterli değildir. En az bir Avrupa-dışı toplumda benzer faktörlerin aynı sonucu doğurduklarını göstermemiz gerekir. Wong, Japonya üzerinde hiç durmuyor; belki bir Çinli olarak gururuna yediremiyor. Oysa modern Avrupa'dan söz ettiğimizde, öncelikle coğrafi bakımdan Japonya'dan farklı gözükmeyen Hollanda ve İngiltere'den söz ediyoruzdur. Bu bakımdan, ileri sürdüğü kriterleri Çin'in yanıbaşındaki Japonya'ya uygulamamızda yarar var.

Erken modern dünya ekonomisi (1500-1800)

(1) Denizin ve gümüşün Avrupalılarca yeniden 'keşfi' sayesinde, 16. yüzyılda uluslararası ticaretten DÜNYA TİCARETİne geçildi. Aslında Çin gemileri 15. yüzyıl başlarında Doğu Afrika sahillerine kadar uzun mesafeli seferleri başarıyla gerçekleştirebiliyorlardı. Müslüman bir devşirme olan ünlü amiral Cheng Ho komutasındaki Çin donanması 1405-1433 arasında yedi destansı sefer ile Çin devlet ve tüccarının mübadele ağını Çin Denizi'nden Ümit Burnu yakınlarına kadar genişletmişti. Ming imparatorları (iç siyasi nedenlerle) bunları yapmaktansa deniz keşiflerini ve ticareti bir yana itip, 1433'ten itibaren toplumlarını içe kapattılar. Böylece, iktisaden içeride sıkışıp, dışarıya doğru çıkış yolu arayan Avrupalı girişimci ve kralların ekmeğine yağ sürdüler. Avrupalılar dünya tarihinde ilk kez olarak bütün dünya denizlerinin birbirine bağlandığını ve hepsinde seyredilebileceğini öğrendiler. Bu 'öğrenim' Asyalılara pahalıya mal oldu.

(2) Küresel denizin keşfi böylece nakliye teknolojisi engelini bertaraf edip dünya ticaretini kolaylaştırdı, fakat Avrupa'nın Asya ile (ve Asya-içi) ticarette rol oynayabilmesi için, Asya'ya rekabetçi şartlarla sunabileceği bir mal arzı mevcut değildi. Geniş üretim bölgeleri olan Hindistan, Güney Asya ve Doğu Asya'nın ise her geçen gün genişleyen bir para (gümüş) arzına ihtiyaçları vardı. Amerika'nın keşfi, Avrupalılara Asya sistemine girmek için gerekli gümüş arzını sundu. Asya, genişleyen iç ekonomisi için gümüşe bu denli ihtiyaç duymasaydı, Avrupalıların Amerika keşfi fazla kazancı olmayan bir serüvene dönüşebilirdi.

(3) Asya'nın büyük üretim bölgeleri arasında, kökü çok eskilere uzanan bir mübadele sistemi vardı. Mübadelede kervan yolları kadar, deniz yolu da kullanılıyordu. Asya'nın dört bir yanında ticaret diasporaları mevcuttu. Çin, Ermeni, Yahudi, Arap ve Hind diasporalarının tarihi araştırıldıkça, tipik Asyalı girişimcinin Avrupalı meslektaşından hiç de farklı olmadığı anlaşılmaktadır.

(4) Erken modern dönemin üç büyük Müslüman idaresi (Osmanlı, Safevi ve Mughal, yani Hind-Türk) 16, 17 ve 18. yüzyıllar boyunca Yakın Doğu ile Güney Asya'nın geleneksel medeniyet merkezleri arasında etkili sayılabilecek bir Pax Islamica oluşturmuşlardı. Bu göreli güvenlik ortamı hem iç, hem dış ticareti teşvik ediciydi.

(5) İslamiyet, Hind Okyanusu çevresinde bir dünya-ekonomi oluşturuyordu: Merkezde Hindistan, iki dinamik kutbunda ise Çin ile Orta Doğu. Braudel bu bölgede bir değil üç dünya-ekonominin mevcut olduğunu belirtiyor: Kızıldeniz ve Basra Körfezi üzerinden Hind Okyanusu'na bakan, Arabistan'dan Çin'e uzanan sonsuz çöller zincirini kontrol eden İslam; nüfuzu Hind Okyanusu boyunca doğuya ve batıya doğru genişleyen Hind; ve, hem Asya'nın kalbine doğru uzanan büyük bir kara gücü, hem Pasifik'le sınırdaş denizleri ve ülkeleri kontrol eden bir deniz gücü olarak Çin. Erken modern dönemde (1500-1800) bu üçü bir tek sistem oluşturuyordu.

(6) Asya-içi ticaretin hacmi, Asya-Avrupa ticaretine kıyasla çok büyüktü. 18. yüzyıl başlarında, Hind'in en önemli ticaret şehri olan Surat'ın toplam ticareti içinde Avrupa ile ticaretin payı 1/8 kadardı. Çin, Hind ve hatta İran'ın Asya-içi ticarete sunduğu ihracat malları sadece lüks mallar değil, esas olarak kütlevi ihtiyaç maddeleriydi; bunların başında çeşitli tahıllar, pamuklu kumaşlar, kumaş boyası, kereste ve atlar geliyordu.

(7) Ticaret Müslüman Asya devletlerinin hepsinde itibarlı bir meslekti. Yöneticiler her uygun fırsatta bizzat ticaretle uğraşıyorlardı. Birçoğunun gemileri ve emtia depoları vardı. Tüccara savaş dönemlerinde bile ilişilmemesi yaygın töreler arasındaydı.

(8) Hind Okyanusu eksenli dünya ticaretinin ilk Avrupalı aktörleri Portekizliler oldu. Sonra Felemenk ve İngilizler. Başarılarının kaynağı Avrupalıların kültürel veya ticari üstünlükleri değil, deniz esaslı askeri üstünlükleriydi.

(9) Avrupalıların karşılaştığı Asya'da 16 ve 17. yüzyıllar boyunca ticaretin örgütsel yapısı son derece verimli ve incelikliydi. Pazar için üretim yaygındı. Kredi ve banka sisteminin belkemiği olan sarraflar, para sisteminin işleyişi için de vazgeçilmez idiler. Devletin denetimi altındaki özel darphaneleri bunlar işletiyordu.

(10)Hind tüccarı önemli Avrupalı çağdaşlarına fazlasıyla benzemektedir. Surat'da 17 büyük ticaret gemisiyle Molla Abdülgafur ve devlet içinde devlet sayılan Virji Vohra, Bengal'de Jagat Seths ve Hace Vezid, Doğu Hind şirketlerine taş çıkartıyorlardı. Bazı aileler Batı dünyasındaki Fugger veya Mediciler gibi muazzam servetlere sahiptiler.

(11) Avrupa'nın ticari üstünlüğünün temel bir dayanağının anonim şirketler olduğu söylenmektedir. İrfan Habib, Avrupa tüccarının Asya tüccarı üzerindeki zaferinin bir büyüklük ve teknik meselesi olmadığını kanıtladı: "Bu daha ziyade, aritmetik ve alışverişin bir hal çaresi bulamayacağı silahlı savaşçıların zaferiydi." Bazı tarihçiler, askeri üstünlüğün bile temel mesele olmadığını, Avrupa ile Asya arasındaki kritik farkın siyasi örgütlenmede yattığını ileri sürüyor. Osmanlı, Safevi ve Hind-Babür yönetimleri, Avrupa tüccarının rekabetiyle doğrudan ilintili olmayan sebeplerle çöküşe geçince, daha önce tüccar sermayenin büyük bir rahatlıkla dolaşabildiği geniş bir coğrafyada ticaret ve sermaye birikimi giderek tehlikeli bir meşguliyet olmaya başladı. Sermaye birikimini önleyen klasik imparatorluklar değil, aksine onların çözülmesi oldu.

(12) Avrupa tüccarının erken modern dönemde daha üstün veya verimli muhasebe, finans veya ticaret tekniklerine sahip olduğu ileri sürülemez. Avrupalıların ticari rekabette Asyalı rakiplerinden geride oldukları kesindir (sabit maliyetleri çok yüksekti, pazar bilgilerinden yeterince haberdar değillerdi). 18. yüzyılda bile, Avrupalıların yeni ticaret veya imalat tekniklerinde Asyalılara öğretebilecekleri bir şey yoktu.

Geri dön

Yazdır

Yukarı