İran sinemasında edebiyatın izleri

ZEYNEP CERAN

Dünya genelinde akademik seviyede yapılan değerlendirmelerde, İran sinemasının dünya sinema festivallerinde elde ettiği başarıların nedenleri, çeşitli konulara bağlanır. Bu bağlamda kitaplar ve makaleler yazılmış ve sempozyumlar düzenlenmiştir. Bununla birlikte söz konusu etkinliklerin çoğu, tematik bakıştan uzak, özellikle kültürel yaklaşımın dışında şematik nedenleri dikkate almışlardır. Genel olarak bu tipik yazarlar, İran sinemasının elde ettiği başarıları, devrimden kaynaklanan toplumsal sorunlara ve baskılara, sembolik bir sinemasal dil ortaya koymasına, bazen de hafif bir şekilde taşıdığı sanatsal değerlere bağlarlar. Bu faktörlerin arasında, unutulmuş ve dikkate değer bir başka faktör vardır; İran edebiyatı. İran edebiyatı dolaylı ve ya dolaysız bir şekilde, İranlı sinema yönetmenlerinin düşüncelerinin altyapısını oluşturmaktadır. İran edebiyatı, sinemanın önemli bir düşünce kaynağıdır. İran sinemasının önde gelen isimlerine ait filmleri araştırdığımızda, Hâfız, Mevlana, Hayyâm, Sadi gibi klasik İran şairlerinin yanı sıra Sohrab Sepehrî, Füruğ Ferruhzâd, Nima Yuşic gibi modern şairlerin izlerini de görebiliriz.

Dört Mesim Kitap Yayınları tarafından “Modern İran Sinemasında İran Edebiyatının İzleri” başlığıyla hazırlanan bu kitap, tam da bu konu üzerine yazılmıştır. Söz konusu kitapta yazar Abdolhossein Laleh, İran sinemasını başka bir açıdan ele almış ve edebiyatla ilgili boyutunu izah etmiştir.

İRAN EDEBİYATINDAN BEYAZ BERDEYE

İran'da sinema yönetmenleri, İran halkıyla İran edebiyatı arasındaki ilişkinin farkındadırlar ve bu potansiyelden faydalanmak isterler. Geçmişten günümüze edebiyat, özellikle de şiirle yakından ilgilenen İran halkı, bütün toplumsal ve kişisel hayatlarında iran edebiyatından faydalanmışlardır. Aslında sinema yönetmenleri, edebiyatın çeşitli kapasitelerini kullanarak çektikleri filmleri -içerik açısından- zenginleştirmek de isterler. Bu bağlamda yönetmenleri iki guruba ayırabiliriz. Birinci gurup, kendileri yazar veya şair olup aynı zamanda film çeken yönetmenlerdir. İkinci gurup ise İran edebiyatından etkilenerek film çeken yönetmenlerdir.

Bu kitap klasik ve modern İran edebiyatının, modern İran sinemasını nasıl etkilediği konusu ele alınmış ve örneklerle birlikte açıklanmaya çalışılmıştır. Bu etkinin, İran sinemasını nasıl zenginleştirdiği izah edilmiştir. Modern İran sinemasında bahsedilen “modern dönem”in nasıl başladığı, hangi aşamalardan geçtiği ve hangi sorunları yaşadığı gibi konuları göz ardı edemeyiz. Bu nedenle üç bölüme ayrılmış olan kitapta, birinci bölümde bu konu ele alınmış ve İran'da gerçekleşen modernleşme sürecinin çeşitli alanlarına kısaca değinilmiştir. Bu anlamda modern başlığı altında bütün değişimler ve gelişimler, olumlu ve olumsuz yankılar dikkate alınacak kadar önemlidir.

“Modern İran sinemasının arka planı” başlığıyla birinci bölümünde şu konular ele alınmakta ve onun çeşitli yanları izah edilmektedir: Toplumsal Alt Yapı; Modernleşme Dönemi, Modernliğin Algısı ve Küreselleşme Dönemi'nde İran Sineması. Model ve Kavramlar; İran Sinemasında Modern Sinema Algısı, Düşünce Sistemi Olarak Sinema, Uyarlama Sinema Kavramı, Dünya Sinemasında Uyarlama Eserler. Modern İran Sineması; İran'da Sinemanın Doğuşu, İran Sinemasındaki Başlıca Film Türleri (Taşra ve ya Köy Konulu Filmler, Polisiye ve Cinayet Konulu Filmler, Melodram Filmler, Devrim Öncesi Yeni Dalga ve Devrim Sonrasında İlk Sinema Çalışmaları).

Kitabın ikinci bölümünde İran'ın klasik ve modern edebiyatı ve şiiri ele alınmış ve onun taşıdığı anlamlar ve kavramlar açığa kavuşturulmuştur. Ayrıca belli başlı şairlerin hayatı, düşünce sistemleri, eserlerinin özellikleri ve taşıdıkları evrensel anlamlar izah edilerek, sinemacılara nasıl zemin hazırladıkları da değerlendirilmiştir. İkinci bölümün ortalarından itibaren, uyarlama sinema kavramı ele alınmış ve açıklandıktan sonra İran sinemasından örnekler verilmiştir. Ayrıca İran sinemasındaki türler de ele alınarak izah olunmuştur.

Kısaca olsa bile, İran edebiyatının geçmişini ve türlerini anlatan ikinci bölümde, “İran sinemasının kaynağı olarak İran edebiyatı” konusu çeşitli boyutlarıyla ele alınmaktadır: Klasik İran Şiiri; Klasik Şiir ile Öykü Anlatımı: Firdevsî, Attar, Mevlana, Sadi. İran Şiirinde Görsellik Özelliği; Şiir ile Tarih, Felsefe ve Sanat Arasındaki İlişki. İran'da Yeni Edebiyat Dalgası; Yeni Şiir Dalgası, Avrupa Rüzgârı; Roman ile Oyun, Eski Kahramanlar ve Yeni Kahramanlar.

FURÜĞ VE İRAN SİNEMASI

Üçüncü bölümde, İbrahim Gülistan, Fürûğ-i Ferruhzâd, Muhsin Mahmelbâf, Behram Beyzayî, Abbas Kiyâ-rustemi, Dâryûş Mehrcuî, Emîr Nâderî, Sohrb Şehid-slis, Mecid Mecidî, Ebu'l-Fazl Celilî, Mesud Kimyaî ve Rahşân Benî-itimâd gibi yönetmenler ele alınmış ve onların İran edebiyatıyla olan bağlantıları değerlendirilmiştir. Bu bölüm tamamen İran edebiyatıyla İran sinemasının ilişkilerini kapsamaktadır: Klasik Sinema Kuramlarında Edebiyat-Sinema İlişkisi; İran Sinemasında Eski ve Yeni Edebiyatın İzleri. Yazar Yönetmenler; İbrahim Gülistan, Fürûğ-i Ferruhzâd, Muhsin Mahmelbâf, Behram Beyzayî. Edebiyattan Beslenen Sinemacılar; Abbas Kiyâ-rustemi, Dâryûş Mehrcuî, Emîr Nâderî, Sohrâb Şehid-sâlis, Mecid Mecidî, Ebu'l-Fazl Celilî, Mesud Kimyaî, Rahşân Benî-itimâd.

Modern İran Sinemasında İran Edebiyatının İzleri” kitabının yazarı olan Abdolhossein Laleh ise şu an İran'ın sanat akademisinde öğretim üyeliği yapmaktadır. Laleh, 1962 yılında İran'ın Tebriz şehrinde doğmuş, lise ve ortaokulu bu şehirde bitirmiş, lisans ve yüksek lisansını da oyun yazarlığı üzere Tahran'ın Sinema ve Tiyatro Fakültesi'nde tamamlamıştır. 2002'de Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo Televizyon Sinema bölümünde doktoraya başlamış ve bu üniversiteden mezun olmuştur. Birçok sahne oyunun da imzası bulunan yazarın oyunları Tebriz, Tahran, Bakû gibi şehirlerde gösterilmiştir. Haydar Babaya Selam isimli müzikali ise yazarın en ünlü oyunu olup, 7 yıl sahnede gösterilmiştir. Tiyatro sahnesinin yanı sıra, 15 TV filmi çekmiştir. “Yunanlılar” ve “Türk Sanatıyla Tanışalım” isimli belgesel dizisi en çok tanınan filmleri arasındadır. Abdolhossein Laleh 25 yıla aşkın Tebriz ve Tahra'nın çeşitli sinema, Tiyatro ve İletişim üniversitelerinde ders vermiş, 50'den fazla bilimsel makale yayınlamış ve 80'den fazla tez danışmanlığı yapmıştır. Bu kitap sinema, tiyatro ve genel olarak sanat alanlarında 12 Farsça kitap yayınlamış olan yazarın Türkçe olarak kaleme aldığı il eseridir. Şu anda sanat üzerine yazdığı yeni kitabı, İran sanat akademisinin tarafından yayına hazırlanmaktadır.