Osmanlı Türkçesi: Yakın tarih ve hatıra

KÂMİL YEŞİL

Bilindiği gibi ecdadımız İslâm sonrasında söz varlığımızın yanı sıra alfabemizi de İslâmlaştırmıştır. Ya da şöyle: Dilimiz ve alfabemizin İslâmlaşması ile milletimizin Müslüman oluşu at başı gitmiştir. 1928'e kadar resmî, 28'den sonra gayriresmî olarak Mushaflar, Mevlid, Mızraklı İlmihal, namaz sureleri, mezar taşları, tapularla kendini unutturmayan eskimez yazımızı okumak, okutmak, bu yazı ile ilgili neşriyat yapmak artık suç değil. Kimse evinde eskimez yazılı kitap, belge bulundurduğu için harf inkılâbına aykırı hareket etmekten yargılanmıyor.

Fakültelerin Türk dili ve edebiyatı ile tarih bölümlerinde ders olarak okutulan Osmanlı Türkçesi alfabesi, seçmeli de olsa ortaöğretim kurumlarına girdi. Sosyal Bilimler Liselerimiz'de görülen bu uygulama zamanla yaygınlaşacaktır. Ancak bir sorun var: Osmanlı Türkçesi ile matbu yayınlar...

YENİ NESİL EKSİKLİK ÇEKMEYECEK

Arşivlerde nesih, rika, sülüs, siyakat gibi hat türlerinde epeyce eserimiz varsa da Osmanlı Türkçesini okumaya bunlardan başlamayız. Bunun için matbaa harflerinin kullanıldığı metinler gerek. Biz fakültede iken Faruk K. Timurtaş'ın hazırladığı Osmanlı Türkçesini okuduk. Fakat kitap, ders kitabı kimliğinde hazırlandığı için, yüzyıllara göre değişen söz varlığı, yazı, imlâ ve bu hususları içeren metin örnekleri vardı. Son dönem Türkçesini örnekleyen metinler gayet azdı. Bu ihtiyacımı merhum Dr. Ali Kemal Belviranlı'nın hazırladığı Osmanlı Türkçesi Serisi ile karşıladım. Osmanlı Türkçesini öğrendikten sonra yeni nesil matbu olarak hazırlanmış kitap eksiği çekmeyecek artık. Çünkü bu konuda gözle görülür bir ilerleme var. Atlas yayıncılık tarihçi Ahmet Refik'ten 'Kafkas Yollarında', 'İki Komite İki Kıtal'; Celâl Nuri'den 'Kutup Musahabeleri', 'Şimal Hâtıraları' ve Hıfzi'den 'Menkıbelerle Kudüs Tarihi'ni okurların hizmetine sundu.

Şair ve dil eleştirmeni İbrahim Demirci tarafından yayına hazırlanan bu eserler, “tıpkı basım” tekniği ile hazırlanmış. Şöyle ki: Eserin orijinal sayfasının yan tarafında, latinize edilmiş hâli yer alıyor. Böylece metni yanlış okumaktan kurtuluyorsunuz. Celal Nûri'ye ait kitaplarda mikro sayfalar diğerlerinde olduğu gibi tam sayfa olsaydı iyi olacakmış. Gerçi metin bu hâliyle okunuyor; fakat okunamayan, harflerin seçilmesinde problem olan yerler de var. İkinci olarak eserlerin kapak sayfalarında özgün metne dair bir ifade yok. Bilindiği gibi bazı kitaplar kapakları itibariyle ilgi uyandırır ve kitabı elimize kapağından dolayı alırız. Hazırlanan kitaplar şu hâliyle ilk bakışta latinize edilmiş, çevrimyazı olarak hazırlanmış izlenimi uyandırıyor. Okuyucunun iki metnin yan yana olduğunu görmesi için kitabı eline alması ve karıştırması gerekir. Bu özellik kitabın kapağında olsaydı, bazı okuyucuların dikkatini daha çok çekerdi diye düşünüyorum.

CANLANAN KELİMELER

Konumuz her ne kadar alfabe, eskimez yazı ve Osmanlı Türkçesi olsa da ikinci olarak değinmemiz gereken husus kitapların içeriğidir. Ahmet Refik'in İki Komite İki Kıtal adlı eseri Ermeni tehciri ile ilgili. İlginçtir eser tehcirin yanında “kıtal” kelimesini de kullanıyor. Artık dilimizde mukatele “kıtal” kelimeleri yok. “Vuruşma, boğuşma, çarpışma” anlamında kullanılan “mukatele”, kelimesi böylece diriltilmiş oluyor. Osmanlı ordusunda subaylığının yanı sıra Harbiye mektebinde tarih öğretmenliği yapan Ahmet Refik'in (Altınay), Ermeni tehcirini anlattığı kitap; İttihat ve Terrakki ile Ermeni Taşnak komitesinin yaptıklarını anlatıyor. Kitabın kapağındaki “kıtal” de daha çok Taşnak komitesi ile ilgili bir tanımlama.

Ahmet Refik'in ikinci eseri, Kafkas Yollarında adını taşıyor. İç kapağında “Hatıralar ve Tahassüsler” notu olan eser; Trabzon, Gümüşhane, Erzincan, Erzurum, Kars, Ardahan, Batum illerini kapsayan gezi notlarını bir araya getiriyor. Okunduğunda görülecektir ki yazar, lisana ve edebiyata hâkim ve bundan yüz yıl önceki tarihimiz için bir belge niteliğinde. İki eseri ile okurunu selamlayan Celal Nuri (İleri) Galatasaray Mekteb-i Sultânîsinden sonra Mekteb-i Hukuk'ta (1901) öğrenim görmüş, Hariciye Nezareti Tahrirât-ı Hariciye Kaleminde görev almış bir gazeteci, bir fikir adamı. Milletvekilliği de yapan Celal Nuri, daha çok Ati-İleri gazetesiyle tanınıyor. Elliye yakın kitap yazmıştır ve Milli Mücadele döneminde Malta Sürgünleri içindedir. Gazetesine verdiği isimden (İleri) de anlaşılacağı gibi “Batıcı” kimliğiyle Osmanlı'dan ziyade Cumhuriyet'e yakındır.

TÜRKÇENİN EVRELERİ

Menkıbelerle Kudüs Tarihi'nin yazarı Hıfzi hakkında çok bilgimiz yok fakat Kağızmanlı Hıfzi ile karıştırılmamalıdır. Eserin başında yazarla ilgili az da olsa bilgi verilmiş. Bütün dillerde olduğu gibi bu eserleri okurken birden fazla şey öğreneceğiz:

1. Osmanlı Türkçesi,

2. İttihat ve Terakki ile Taşnak Komitelerinin Ermeni politikaları, Kudüs'ün bilinmeyen tarihi, Rusya, Küçük Rusya, Tataristan, Baltık, Finlandiya, İsveç, Norveç, Danimarka izlenimleri, Berlin, Potsdam, Hamburg, Okyanus-ı atlasi, İzland, Grönland hatırları,

3. Dönemsel olarak Türkçenin geçirdiği evreler, söz varlığı, yabancı kelimelerin Osmanlı Türkçesi ile nasıl imlâ edildiği, yazarların Osmanlı Türkçesini nasıl kullandıkları...