İlk bakışta olumsuz gibi görünen ancak üzerine biraz kafa yorulduğunda ve iyi değerlendirildiğinde hayatımıza doğru bir ivme kazandırabilecek bir duygu pişmanlık... Hayatımız boyunca aldığımız kararlar, seçimlerimiz, davranışlarımızla ilgili fazlasıyla keşkelerimiz olur. Keşke o okulu seçmeseydim, evlilik kararı verirken acele etmeseydim, o iş yerine değil de şuna girseydim, o yoldan değil de şuradan gitseydim gibi milyonlarca pişmanlık cümlesi kurarız...
Her ne kadar toplumsal belleğimize 'depresif' bir ruh hali gibi yerleşse de pişmanlık Kur'anî perspektiften bakıldığında ve doğru yönetildiğinde kişinin her iki dünyasını kurtaracak bir imkân. Bu yargı aslında yakın zamanda kitaplaşan bir akademik tezin de çıkış noktası. Handan Yalvaç Arıcı, Düşün Yayıncılık'tan okura ulaşan Kur'an'da Pişmanlık Psikolojisi adlı kitabında pişmanlığın aktif tövbe ile nasıl anlamlı bir değişim ve dönüşümün çıkış noktası haline getirilebileceğini anlatıyor. Pişmanlığın psikolojik ve sosyolojik boyutunu da incelikle ele alan çalışma, şaşırtıcı pek çok bilgi de içeriyor. Buna rağmen isminden dolayı da ilginç eleştiriler de alıyor. Üsküdar'daki Balaban Tekkesi'nde kitabına dair konuşmak üzere bir araya geldiğimiz Handan Yalvaç Arıcı, kitabı okuyan bir felsefeci arkadaşının “Seni tanımasam kitabın başlığında 'Kur'an'da' ifadesi olduğu için alıp okumazdım. Başlıktan o ibareyi çıkarsan çok daha geniş kesimlere ulaşabilirsin” şeklinde bir yorum yaptığını söylüyor.
Kur'an-ı Kerim'de pişmanlıklara dair ayetleri dünyadaki ve ahiretteki pişmanlıklar olarak iki kategoriye ayıran Arıcı, dünya hayatına dönük pişmanlık ifadelerinin 'olumlu' bir geri dönüşe kapı araladığını ancak ahiretteki pişmanlıkların geri dönüşü olmadığının altını çiziyor. Handan Arıcı'ya göre pişmanlık bize insan olduğumuzu hatırlatan bir duygu durumu.
“Siz pişmanlığın içine gömülüp pasif hale getirirseniz olumsuz bir noktaya sürüklenirsiniz. Kur'an 'samimi bir tövbeyle tövbe edin' diyor. Aslında aktif tövbe dediğimiz samimi tövbe. Hz. Ömer'e 'samimi tövbe nedir' diye sorduklarında 'annenin memesinden süt çıkar bir daha girmez ya aynı onun gibi' demiş.” sözleriyle pişmanlığın nasıl bir acil çıkış kapısı olduğunun altını çizen Arıcı, “Önemli olan pişmanlığı yönetmek. O yüzden aktif tövbe insanı harekete geçiriyor.” Bunu yaptım. Ama bundan sonra daha iyiliklerle onu izale edeceğim.” diyorsunuz. Kuran da bize bu konuda referans veriyor. “O kötülüğü daha iyilikle telafi eder” diyor. Bize aslında pişmanlığı nasıl yöneteceğimizi anlatıyor. İnsanlar öyle bir pişmanlık girdabına giriyorlar ki bunun hiç çıkışı olmadığını zannediyorlar. Hayır bir çok insan aynı hikayenin bir çok versiyonunu yaşıyor. Bu anlamda Kur'an'da bahsi geçen peygamberlerin pişmanlıkları da önemli örneklikler.
“Kur'an'da neden bilhassa pişmanlık üzerine vurgu var” sorusuna “Hz. Adem'den itibaren şunu görüyoruz insanoğlunun yaratılışında yanlışlarının farkında olmak var. Kur'an'ın bizi hep tefekküre, akletmeye çağırması bu yüzden. Hiçbir hayvanın pişmanlığı yoktur. Üzülen hayvan gördük de pişman olan görmedik. Pişman olmazsanız kendinizi düzeltebilme farkındalığına erişemezsiniz. Davranışlarınızı aktive edemezsiniz.” şeklinde cevap veriyor Handan Arıcı. Pişmanlık ve suçluluk arasındaki fark ise çok net: “Suçlulukta insanın özsaygısı kayboluyor. Pişmanlıkta özsaygınızı yitirmiyorsunuz. Suçlulukta ise kendinizi mahkum ediyorsunuz. Benden bir şey olmaz diyorsunuz. O yüzden Kur'an-ı Kerim'de daha çok pişmanlık üzerinde duruluyor ve insanların hatalarını nasıl düzelteceği ile alakalı bize yol gösteriyor. “
Pişmanlık psikolojisinin beyinsel anatomisi de son derece ibretlik... Yine Handan Hanım anlatıyor: “Bizi insan kılan frontol lob dediğimiz ön lob. Hem karar verme, hem ödül, ceza ve tefekkürü bu bölgede algılıyoruz. Aynı zamanda pişmanlığın aktivesinin de en geniş olduğu yer burası. Beynimiz, tefekkür ettiği yerden, pişman olmadan milisaniye önce bizi yapacağımız eylemle ilgili olarak uyarıyor. Bu konuda küçük çaplı bir anket de yaptım. Herkes aynı şeyi söylüyor. 'Bir şey bizi yanlış olduğunu düşündüğümüz bir eylemi tam yaparken tutuyor.' diyorlar.”
İnsanın inancı neyse pişmanlığının da ona göre harekete geçtiğinin de altını çiziyor Handan Arıcı ve devam ediyor: «Senin genetik özelliklerin, ailenden aldığın kültür, toplumsal paradigmaların ve tabi eğitimin de belirleyici oluyor pişmanlıklarında. Japon kültüründe pişmanlık harakiriye gidiyor. Allah'a olan yakınlık, Allah›la olan iletişimin kuvvetine göre de pişmanlığın etkisi değişebiliyor. Siz pişman olduktan sonra ‹Ben tövbemi ettim kabul edecek olan Rabbim'dir, yolumda devam ediyorum' diyebiliyorsanız tevekkül ve teslimiyet de yerini alır tövbe yönetiminin içinde.”
Amerika'da aldığı teoloji eğitimi tezini hazırlarken büyük katkı sağlamış Arıcı'ya. “Hristiyan inancında doğrudan günahkar olarak geliniyor dünyaya. Onların pişmanlık anlayışı nasıl?” diye merak ediyorum. Batıda Pişmanlık psikolojisi ile ilgili özellikle son dönemde yapılan çalışmalar ve yazılan makaleler bulunduğunu ancak bu çalışmaların inanç üstünden ilerlemediğini, seküler hayat ve modernite üzerinden pişmanlıklara bakıldığını anlatıyor.
• • •
Kur'anda Pişmanlık Psikolojisi
Handan Yalvaç Arıcı
Düşün Yayıncılık
Nisan 2016
148 sayfa
