Ramazan ayının en önemli ibadetlerinden biri teravih namazları. Mahyalarla ışıl ışıl olan camilere daha bir şevkle yöneldiğimiz bu ayda, ibadetlerimiz gönlümüzün pasını silmek için bir fırsat. 350 yıl önce Osmanlı Sarayı'nda ortaya çıkan ve daha sonra bütün camilerde kılınmaya başlanan Enderun teravihi ise sadece gönüllerimizin değil kulaklarımızın da pasını siliyor. Unutulmaya yüz tutmuş, sadece birkaç camide kılınan Enderun Teravihi yeniden ihya edilmeye başlandı ve gittikçe yaygınlaştı. Enderun teravihi deyince, hatimle kılınan teravih namazları ile karışmasın. Enderun teravihinin özelliği, ilahi, salavat, tekbir, sala, temcitlerin eşlik ettiği namazların her dört rekatının Türk mûsikîsinin değişik makamlarında kılınması. Rekat aralarında ise İsfahan, Sabâ, Hüseynî, Eviç ve Acemaşîrân gibi beş farklı makamda bestelenmiş Ramazan ilahileri söyleniyor. Yani hem kulağa hem kalbe hitap eden bir manevi ziyafet söz konusu.
Güzel sesli müezzinlerce toplu şekilde ilahi okunma şekline ise Cumhurmüezzinliği deniyor. İstanbul'da Ramazan ayına has bu geleneği sürdüren iki ilahi gurubu var. Bunlardan biri Mehmet Kemiksiz'in öncülüğünü yaptığı İstanbul Enderun Hafızlar Topluluğu, diğeri ise Sultanahmet camisinde görev yapan Hadi Duran'ın öncülüğündeki Ayasofya Hafızlar Topluluğu. Ramazan ayı içinde çoğu bilinmeyen ilahilerle cemaate huşu dolu anlar yaşatan bu iki ilahi grubunun amacı geleneği günümüze taşımak. İstanbul Enderun Hafızlar Topluluğu farklı farklı camilere giderek teravihi organize ediyor ve aynı zamanda yaklaşık kırk kişilik ilahi grubuyla geleneği yaşatarak geçmişle günümüz arasında bir köprü kuruyor. Enderun Hafızlar Topluluğu'nun Enderun Teravihi kıldırdığı camilerden biri Üsküdar'daki Yeni Valide camisi. Bu camide yaklaşık 20 yıldır Enderun teravihi kılınıyor. 1997 yılından bu yana yine Üsküdar'daki Gülnuş Emetullah Valide Sultan camisinde teravih kıldıran grup, Ramazan ayı boyunca farklı camilerde Enderun teravihi icra ediyor. 5 Temmuz'da Valide-i Cedid, 10 Temmuz Süleymaniye camilerinde olacaklar. Ünalan Kuba, Kirazlıtepe, Bahçelievler İmam-i Azam, Bulgurlu Söğütlüçayır camilerine de gidecekler. Altı ile on kişi arası değişen bir grupla dönüşümlü olarak katıldıkları Enderun teravihlerinde, şimdiye kadar duyulmamış 300 ilahiden oluşan bir repertuara yer veriyorlar.
Grubun üyelerinden Ahmet Uzunoğlu, topluluğun kurulduğu ilk günden beri içinde yer alıyor. Cami musikimizin gelenekli bir biçimde devam etmesi yönünde bir çaba harcadıklarını söyleyen Uzunoğlu; “Biz birkaç ilahiyle ortaya çıkmış bir grup değiliz. Geçmişimizde büyük bir cevher var ve henüz bilinmiyor. Amacımız cevheri ortaya çıkartmak” diyor. Yaptıkları hazırlığın bir seneye yayıldığını ifade eden Uzunoğlu bir sene boyunca program olsa da olmasa da sürekli olarak çalıştıklarını, repertuar için haftada en az iki defa bir araya geldiklerini söylüyor. Teravih İsfahan makamıyla başlıyor, Saba, Hüseynî, Evc ve Acemaşîran'la bitiyor. Yani ağır ve pest perdelerden oluşan makamlardan yüksek perdeli makamlara geçiliyor. Evc ve Acemaşîran, yüksek perdeli makamlar olduğundan sona doğru coşku doruğa ulaşıyor. Cemaat böylelikle namazın uzun olduğunu hissetmiyor, ibadettin hazzını alıyor ve salavatlara eşlik ediyor.
Enderun teravihinde ilahinin yanı sıra, temcid ve miraciye gibi bugün pek de bilinmeyen ancak Enderun kültürünün bir parçası olan bölümlere de yer veriliyor. Cemaat genellikle “Hareketli bir şeyler okuyun” dese de taleplere göre değil oluşturulan klasik repertuara göre hareket ediyorlar. Azınlığa hitap etmenin kendilerini rahatsız etmediğini dile getiren Uzunoğlu “20 yıl önce tasavvuf musikisi konseri için 3 kişi dinlemeye gelirdi. Bugün tasavvuf musikisi adı altında Türkiye'nin gündemine oturan bir musiki var. Deformasyona uğradı. Zaten klasikle uğraşanların sayısı popüler alanla uğraşanlardan daha fazla. Bu azınlık yetiyor bize. Bu alanın takipçisi az olur” diyor. Bugün pek çok ilahi grubu olduğunu fakat işin aslına uygun yapılmadığını anlatan Uzunoğlu, meşk usulü bir araştırma yapılmadığını o yüzden de arabesk, şarkı tarzında ilahilerin ortaya çıktığını söylüyor. Uzunoğlu “Ecdadımız ne yapmış araştırılmıyor. Sadece piyasada kulaktan dolmayla bu iş yürüyor. Enderun teravihinde uygulamasında ve okunan ilahilerde mutlaka musiki bilmek şarttır” diyor.
Enderun usulü teravihlerde okunan ilahiler de farklı. Ramazan'ın makamı Acemaşiran. Farklı makam tertibleri de icrâ edilmekle berâber, en çok İsfahan, Sabâ, Hüseynî, Evc ve Acemaşîrân makamları tertîbini icrâ ediliyor. Birinci tertipte, Ramazan'ın ilk on gününde merhabâ diyen ilâhiler Saba, İsfahan, Hüseyni, Evc, Acemaşiran makamında okunuyor. İkinci tertip, Ramazan'ın ikinci on gününe âit afv, mağfiret ilâhileri İsfahan, Saba, Uşşak, Evc ve Acemaşiran makamında okunuyor. Üçüncü tertip de Ramazan'ın üçüncü on gününde elvedâ diyen ilâhiler yer alıyor. Bunlar; İsfahan, Saba, Hüseyni, Evc, Acemaşiran. Dördüncü tertipte sırasıyla İsfahan, Saba, Hüseyni, Evc, Acemaşiran, beşinci tertipte ise İsfahan-saba Şuğul, saba- Hüseyni şuğul, Hüseyni- Evc Şuğul, Evc- Acemaşiran Şuğul, Acemaşiran- Segah- Şuğul ilahileriyle noktalanıyor. Acemaşiran makamı ise Ramazan makamı olarak biliniyor ve çoğunluklu olarak bu makamda ilahiler okunuyor. Diğerlerine göre biraz daha sanatlı olan bu ilahiler yaklaşık üç yüz tane.
Sultanahmet Camisindeki Ayasofya Hafızlar Topluluğu da Enderun geleneğini sürdüren bir diğer ilahi grubu. Camide her akşam Enderun teravihi kılınıyor. Teravih öncesi ve sonrası sela, ezan, temcid okunuyor. Teravih aralarında ise cemaatin de ilgiyle takip ve iştirak edebileceği ilahilere yer veriliyor. İlahilerin yanı sıra Ramazanla ilgili kasideler okunuyor. Toplu halde tesbihat yapılıyor. Dini Musiki Anabilim Dalı'nda yüksek lisans yapan ve musiki alanında çeşitli gruplarla çalışan Mehmet Hadi Duran, 2005 yılında yedi kişilik bir grupla çıkmış. Duran, “Amacımız cemaatin teravih namazını huşu içinde kılmasını sağlamak. Ne kadar severse o kadar iştirak olur” diyor. Ayasofya Hafızlar Topluluğu Ramazan boyunca sadece tek bir camide değil müftülüğün görevlendirdiği camilerde de hizmet veriyorlar. Enderun teravih kıldıran camilere rağbetin giderek arttığını belirten Mehmet Hadi Duran, bu ayda okunan ilahilerin içerik olarak af ve mağfiret içerdiğini belirtiyor. Duran “Cemaatin artık duymaya alıştığı ve beklediği ilahiler vardır. Mesela “Kullarında yok sana layık meta hoş geldin ya şehri Ramazan” ilahisi onlardan biridir. Enderun teravih geleneğinin sürdürülmesi için eğitim almış ilahi gruplarının yaygınlaşmasının şart olduğunu diye getiren Duran, musiki bilenlerin çoğalması gerektiğini ancak o şekilde deformasyonların önüne geçilebileceğini belirtiyor.
