Din, menkıbelerle güzelleşir. Sanatsal bir değer kazanır. İman, estetiğin güzelliğinde insanı derinleştirir. Büyük İslam düşünürleri aynı zamanda büyük sanatkarlardır. Feridüddin-i Attar, Mevlana ve Firdevsi edebiyatın ve sanatın dehaları. Hem imanı estetiğin kalıplarıyla anlatırlar, hem de geniş toplum kesimlerine ulaşırlar. “Halk islamı”, onların eserlerinde vücut bulur. Mevlana’nın Mesnevisinde menkıbeler başka alemlerin keşfini, başka alemlerin varlığını ve başka alemlerin güzelliğini gösterir. 7den 70’e herkes bu irfan okyanusundan kana kana içer.

Menkıbe sanatın, edebiyatın, tarihin ve sosyolojinin okyanusu. İslam toplumlarının hafızasını nesilden nesile aktarırlar. Toplumun kahramanlıklarını, mücadelesini ve yaşadıklarını bunlarla hissederek ve severek öğreniriz. Öykü, kıssa, menkıbe, masal…Hepsi Islamı ebedi ve bedii olana kanatlandırır. Tarihsel olayları, tarihten çıkararak bütün tarihlerin olayları yapar. Bir zamanda gerçekleşen hadiseleri bütün zamanlara mal ederler. Kutsal kitabımız kıssalarla örülüdür. Onu okurken en güzel kıssalarla kıssalanırız. Yusuf, İbrahim, Musa Aleyhisselamı bu kıssalarda öğreniriz. Mücadeleyi, tevhidi, köleliğe isyanı, hicreti, iman için cefa çekmeyi, olgunlaşmayı, Rabbe teslim olmayı bu kıssalarla öğreniriz. Bu kıssalar, bütün insanlık tarihinin sosyolojik arketipleri. Bundan dolayı belli bir topluma ve belli bir tarihe mal edilmelerinin imkanı yok. Onlar bütün tarihlere ve bütün toplumlara hitap ederler. Zamanı onların zamanında evrensel bir biçimde hissederiz.

İman ve küfür mücadelesinin, tevhid ve şirk mücadelesinin , tanrılaşan iktidarların barbarlığını bu kıssaların renkli ve derin dünyasında öğreniriz. Kuran indiğinde, müşrikler bunlar öncekinin masalları diyerek küçümsemişlerdi. Masal, yani uydurma haberler! Oysa haberin kendisini güzelleştirerek ve öyküleyerek anlattığı tarzdır bu. Aşiret pozitivizm bunu anlamaz. Müşrikler ilkel pozitivistlerdi.

İslam alimleri, Müslüman edebiyatçılar ve sanatçılar Kuranın bu kıssa geleneğini sürdürdüler. Menkıbe türlerini geliştirdiler. Kıssacılar yetişti. Toplumu kıssalarla aydınlatan sanatçılardı bunlar. Türkülerimizde ve edebiyatımızda kıssa, mesnevilerimizde ve şiirimizde kıssa… Leyla ve Mecnun bütün Müslüman coğrafyasının ve bütün Müslüman zamanının en güzel menkıbelerinden biri oldu. Sadece Türkçede 80 versiyonu yazıldı, söylendi. Mesnevihaneler de kıssalar anlatıldı. En teorik konular bir minik kıssa ile zihinlerde aydınlığa kavuştu.

Modernite bütün nesnel bilgi biçimleri dışında kalan anlatım tarzlarını inkar etti. Ne masal tanıdı, ne menkıbe. Rasyonel bilgi tek başına hakim kılındı. Rasyonalizm, pozitivizm ve sekülerizm entelektüel varlığın epistemolojik firavunları olarak doğdular. Fiziksel varlığın mutlaklaştırılmasıyla metafizik kovuldu. Onun anlatımları da kaynakları da dili de reddedildi. Böylece din dili de, din anlatım tarzları da reddedildi.

Menkıbe, masal ve kıssa çok önemli din anlatım kalıpları. Rabbimiz bu kalıpları kullanıyor. Peygamberimiz de kullanıyor( üç gencin mağarada kalma ve dua ederek kurtulma kıssası gibi). Daha sonra büyük kıssa gelenekleri içinde yetişen Müslüman düşünürler, edipler ve irfan ehli şahsiyetler de bu anlatıya baş vuruyor. Hint, Sanskrikçe, Pers , Mezopotamya gibi büyük medeniyet havzalarında yetişen bu edipler ve irfan ehli insanlar toplumların tarihi olaylarını İslam’ın ruhuna taşıdılar. Mesnevi de bunu görürüz, Şehnamede bunu görürüz. Böylece insanların güzel mirasları Müslüman medeniyetin içine dahil edildi.

Şimdi halk dindarlığında yaygın olan kıssa ve menkıbe geleneğini görünürde bidat ve hurafe eleştirisiyle reddedenler var. Bunlar modern sekülerizm, pozitivizm ve rasyonalizm ideolojilerinden ilham aldıklarının farkında bile değiller. Dar hermenutik okumaları ile ne yaptıklarının farkında değiller? İslam’ı mitolojiden arındırma tutumuyla dini ruhaniyetten soyuyorlar. Rudolf Bultman’ın incili mitolojiden arındırma arayışıyla sürdürdüğü “dini sekülerleştirme” çabasını taklit ediyorlar.

İslamiyet’in temel anlatısı Adem ve Havva kıssası üzerine kurulur! Varlığın yaratılışında insan payına düşen yerde bu kıssa yer alır. Varlığın fiziksel anlatımında güneş, ay, yıldızlar, hareketler geçer. Varlığın metafiziksel anlatımında ilk cennet, ademin yaratılışı, meleklerle konuşma, insanlarla yapılan sözleşme yer alır. Bütün bu metafiziksel anlatılar ise kıssalarla dile gelir.