Önemine binaen sık sık dile getirdiğimiz bir husus vardır: İslam'ın hükümleri iki çeşittir;
Akide ve ibaretler konusundaki hükümler birinciye misaldir. Din deyince anlaşılan da budur. Böyle hükümlere taabbudî hükümler denir. Yani bunların böyle olması salt bir iman ve ibadet meselesidir, bunlar aklın anlayabileceği ve çözebileceği meseleler değildir. Bir konuyu akıl anlamayınca orada içtihat ve görüş beyanı da olmaz. Çünkü içtihat akılla yürütülen bir eylemdir. Resulüllah zamanında cin diye bir şey var idiyse şimdi de vardır. O zaman öğle namazının farzı dört rekât idiyse şimdi de öyledir.
Böyle konularda özü itibariyle zamanla bir değişiklik olmaz. Böyle taabbudî konularda sonradan ortaya çıkacak her türlü değiştirme, ekleme ve çıkarma, dinin özüne akılla müdahale sayılır. Dolayısıyla bu ekleme ve çıkarmalara
denir. Bid'at, Allah'ın dininde kulun rötuş yapmaya kalkışmasıdır. Bu sebeple Resulüllah (sa), “
yani dinin esasatında
” buyurmuştur.
Dünyaya; mesela ticarete, devlet yönetimine, siyere yani uluslararası ilişkilere, tedaviye dair hükümler anlık yaşanan durumlara ilişkin hükümler olduğu için o durumlar değişince onları düzenleyen hükümler de değişir.
Durum böyle olmakla beraber, akide için diyemesek bile ibadetlerle ilgili hükümlerin uygulanmasında ve detaylarında da zamanla değişmeler olabilir. Aslında ibadetlerin özü de hiç değişmez ama onu kuşatan şartlar değiştiği için ibadette bu değişen şartlara ilişkin yeni hükümler ortaya çıkabilir.
bozmaz mı tartışmaları yeni ortaya çıkan durumlardır. Bu ibadetin değişmeyen özü şudur: Orucu bozan şey sadece yeme içme ve cinsel ilişkidir. Yeni bir durum ortaya çıkınca fakih ancak, mesela iğne yaptırmanın yeme içme cinsinden olup olmayacağını tartışır ve ulaştığı sonuca göre hükmünü verir.
Önceden yeni ayın başlangıcı hilali görerek tespit edilirken şimdilerde hesapla tespit edilmesi de böyledir. Keza kadının yanında mahremi yokken sefer müddeti yola tek başına çıkması da buna örnek verilebilir.
Böyle konularda meselenin püf noktası şurasıdır: Resulüllah (sa); “
” buyururken bunu değişmeyen taabbudi bir hüküm olarak mı duyurdu, yoksa bunun akılla kavranabilen ve zamanla değişebilen bir sebebi/illeti var mıdır? Bu tespit edilebilirse hükmün değişip değişmeyeceği de tespit edilmiş olur. Nitekim fakihlerin kahir ekseriyeti, kadının tek başına uzun bir yola çıkamaması,
Eğer bu kanaate varırsa günümüzün fakihi şöyle diyebilir: Bugün bir kadının Almanya'dan uçağa binip Ankara'ya gelmesinde böyle bir tehlike yoktur, o halde bu yolculuğu caizdir.
Aynı şekilde Resulüllah “
” buyururken fakih, yeni ayı tespit için hilali görme bizatihi maksud bir ibadet midir, yoksa sadece yeni ayın tespitinin bir aracı mıdır meselesini düşünür. Eğer bir tespit meselesi olduğu kanaatine varırsa bunu daha kesin yapabilen bir yöntemin, yani hesabın da yeni ayın başlangıcını belirleyebileceğine hükmeder. Bir başka fakih de aksini düşünebilir. Her biri diğerine saygı duyar ve doğru olanın, diğerinin söylediği olabileceğini de hesaba katar.
Bu ilmi arayış sürdükçe fıkıh da gelişir ve değişmeyen öze göre değişen detaylar sürekli anlaşılmaya çalışılır. Ama aklın ve içtihadın ürünü olan bilgiler hiçbir zaman kesinlik kazanıp sabite/değişmez hale gelmez. Buna rağmen içtihatlarla amel etmek kaçınılmazdır.
