Cari açık, en basit ifadesiyle ülkeye döviz giriş-çıkışının negatif bakiyesidir. Döviz giriş çıkışı mal, hizmet ve sermaye akımlarınca şekillenir. Hesaplama yöntemleri geliştirilmeye devam etse de giriş-çıkış hesabının ölçülemez bir kısmı mutlaka vardır ve bu tutarlar net hata noksan olarak kaydedilir.

Cari denge verisi açıklanıp bu kalem dikkat çekici seviyelere ulaştığında üstüne bir gizem, bir gayrimeşruluk havası katılmaya çalışılır ama elbette rasyonel tarafta makul açıklamaları vardır.

Net hata noksan kaleminin unsurları kabaca şunlardır; yastıkaltı girişler ,malın hareketi ile ödemenin mali tablolara yansımasındaki dönem uyumsuzluğu, gümrük beyanlarındaki tutarsızlıklar ve bazı verilerin anketler yoluyla elde edilmesi.

Meseleyi daha çok yastıkaltı üzerinden yorumlayacağım ama diğer iki başlığı açıklayayım. Öncelikle dış ticaret işlemlerinde mal hareketi ile kayıtların mali tablolara alınması arasında bilanço dönemi farklılıkları olabileceğinden tutarsızlıklar oluşabilir. Bu net hata noksan kaleminin en evrensel açıklamasıdır ve genel kabul görür. Dönemler karşılaştırıldığında somutlaştırılabilir bir ilişkidir.

Diğer taraftan Türkiye’de ticari işlemlerde kayıtdışılık vardır ve bunlar gümrük beyanlarında tutarsızlık olarak yansır. Firma beyan ettiğinden daha fazla mal almış yahut satmıştır fakat daha az raporlayarak bir menfaat elde ettiğini düşünür. Bu alışkanlıktan çıkılması gerekir ama şimdilik net hata noksan üzerinde önemli bir etkisi vardır.

Bir diğeri Türkiye’den yoğun şekilde bavul ticareti yapılmasıdır. Bu işlemlerin hacmiyle ilgili kesin rakamlara ulaşılmasında zorluklar vardır. Bavul ticareti, kur ilişkileri ve Ukrayna-Rusya savaşı sonrası arttığından net hata noksanda artış beklemek olağandır. Edirne’deki Bulgar ticareti, Van’daki İranlı ticareti vesaire hepsi bunun içindedir.

Gene Türkiye, içinde bulunduğumuz yıl içinde turizmde fevkalade rakamlara ulaşmıştır. Turistin cebinde gelip harcanan dövizin de net hata noksan bakiyesini artırıcı etkisi vardır. Bu da Türkiye gibi az sayıdaki önemli turizm ülkesi için karakteristik sayılabilecek bir durumdur.

Fakat net hata noksanda en karakteristik Türkiye kalemi, yastıkaltıdır. Türkiye’ye daha önce bu saydıklarımdan yahut ölçülebilir işlemlerden giren dövizlerden yastıkaltı alışkanlığı nedeniyle sistem dışına çıkan varlıklar, yeniden sisteme katıldığında net hata noksan kalemini artırıcı etki yapar.

Fakat yastıkaltıyla net hata noksan ilişkisi, alt gelir grubunun bütçe denklemiyle sınırlı değildir. KKM’ye girmek üzere yastıkaltından çıkan önemli miktarlar olduğu da düşünülebilir. KKM’deki tutarların ne kadarının yastıkaltından geldiği ölçülebilir durumdadır. Hesaben olmayan işlemler bu başlıkta raporlanabilir.

Belki pandemiyle uzun süredir bunalan toplumun tatil için yastıkaltından çıkardığı bir miktar da vardır. Yastıkaltını hareketlendiren faktörlerden olan düğünlerin salgın sonrası bu yıla birikmesi de önemli görülebilir. Bunlar gerçekten araştırma konusu olarak ilgi çekicidir.

Yastıkaltından net hata noksan katkısının en ilginç olabileceği kanalın ise araç ve konut ilişkileri olduğunu düşünüyorum. Türkiye, yılın ilk yarısında çok hızlı bir araç piyasası ve herkesin ilgisini çeken bir konut piyasası tecrübesinden geçmiştir.

Yastıkaltıyla araç ve konut ilişkisi, hakkınca analiz edilirse az veya çok yastıkaltı döviz bozdurulmayan bir konut yahut araç satışının Türkiye’de gerçekleşmesinin istisnai olabileceği anlaşılır. İlk yarıda satışlar hızlandığı gibi tutarlar da büyümüştür. Bu şartlar altında konut ve araç alışverişlerinin net hata noksan kalemindeki tutarları açıklamada önemli bir rolü olmalıdır.

Konut ve araç piyasasının dengeli seyretmesi bu yüzden de önemlidir. Çünkü farkında olunmasa da Türkiye’de yastıkaltından sisteme varlık kazandırmanın en önemli iki enstrümanı konut ve araçtır. Bu iki piyasa istikrarsızlaşıp yavaşladığında yastıkaltı girişi azalmaktadır. Şurası açık ki; yastıkaltından bozdurulacak durumda varlık varsa bunun en önemli bölümü ancak ve sadece konut veya araç için çıkmaktadır.

İşte, net hata noksandaki gelişmeler gayrimeşruluk hikâyesi değil, Türkiye ekonomisinin kendi dinamikleri ve karakteristiği üzerinden okunabilirse ekonomide çözüm bekleyen sorunlar gündem olabilir. En azından ihtiyatlılık üzerindeki yastıkaltı kısımla ilgili çözümler getirmek konuşulabilir. Konuşulmalıdır da çünkü yastıkaltı tam tersinden cari açığa da neden olabilmektedir.