İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Edebiyatı Ana Bilim Dalı öğretim görevlilerinden Prof. Dr. Muhammed Nur Doğan, Osmanlı döneminde perde arkasında kalmış birçok tarihi olayı, Osmanlı toplumunun sosyo-psikolojik yapısını, devrin ekonomik durumunu ve siyasi gelişmeleri klasik edebiyatımızdan öğrenmenin mümkün olduğunu belirtiyor. Prof. Dr. Muhammed Nur Doğan'a göre din, tasavvuf, felsefe, bilim, estetik değerler ve tarih gibi kaynaklardan beslenen klâsik Türk edebiyatının önemli ilham kaynağı, Osmanlı İmparatorluğu'nun çok dilli, çok dinli, çok mezhepli yapısına dayanıyor. Divan edebiyatında Osmanlı toplumunun pratik hayatına dair oldukça teferruatlı bilgilerin yer aldığını söyleyen Doğan, devrin pek çok önemli olayının divan şiirinin mecazi dokusunun ardında, şair ustalığıyla gizlenmiş olduğunu ifade ediyor: " Divan şiiri metinleri psikolojik, sosyolojik, kültürel ve bilimsel bir gözle tahlil edildiğinde, bugün bilinmeyen ve Osmanlı'ya ait birçok önemli bilginin kapısı aralanacaktır. Dünyanın belki de en zengin ve çeşitli kültür kaynaklarından beslenen klâsik Türk edebiyatı, raylar gibi birbirine paralel hakikat ve mecaz anlamları üzerinde yürüyen orjinal ve muhteşem anlamlarla yüklü bir sanat, estetik ve kültür trenine benzer. Bu edebiyat geleneğinde kelimelerin hakiki anlamları ile mecazi anlamları çok ustaca birbirine bağlanmıştır ve sözcükler karşılıklı olarak bu anlam katmanlarını açarak ve deşifre edecek şekilde örülmüştür."

Şeyhülislâmlar neden mavi çizme giyerdi?

Muhammed Nur Doğan, çeşitli divan şairlerine ait şiirlerdeki sembolik ifadelerin üzerinde yaptığı kazı çalışmaları sonucunda, Osmanlı toplumunun gündelik yaşamına dair ilginç ip uçlarına, Osmanlı tebaasının soyal ilişkilerini düzenleyen örf ve adetlere, devrin siyasi ve güncel olaylarına ait 200'e yakın kayda değer bilgiye ulaştığını söylüyor. Doğan'ın araştırmaları sonucunda ulaştığı Osmanlı dönemindeki ilginç adetlerden biri ise Şeyhülislâmların mavi çizme giymesi. Osmanlı'da farklı etnik ve dini grupların kendine has kılık-kıyafetleri bulunuyormuş. Müslümanların, Yahudilerin, Hıristiyanların ve diğer dini gruplara dahil olanların saracakları sarıkların renkleri, serpuşların şekilleri, farklı dinlere inanan bayanların elbiseleri ve elbiselerinin renkleri ayrı ayrıymış. "Etnik ve dini grupların farklı faklı giyinmelerinin nedeni onların dini özerkliğinin sağlanması içindi. Osmanlı çok dinli, çok dilli, çok kültürlü bir dünya devletidir." diyen Muhammed Nur Doğan, şeyhülislâmların mavi çizme giymesinin nedenini, Osmanlı'da ilim adamlarına verilen yüksek değer ve bu değerin karşılığında onların gökyüzünden bile daha yüksek bir mertebede görülmesine bağlıyor: "Osmanlı devlet sisteminde ilmiye sınıfı mensuplarının mavi çizme giymeleri adeti kabül edilerek, sembolik olarak gökyüzünün rengi olan mavi onların ayaklarının altına alınmakta ve böylelikle rütbelerinin gökyüzünden daha üstün olduğu ima edilmektedir. Bu bir toplumda bilim adamlarına verilebilecek en yüksek değerdir."

Osmanlı'da kastlaşma yoktu

Prof. Dr. Muhammed Nur Doğan, pekçok hazineyi bünyesinde barındırmasına rağmen klasik edebiyatımıza yeterince önem verilmemesinden şikayetçi: "Biz kendi değerlerimize gereken önemi vermeme konusunda dünyada heralde ön saflarda yer alıyoruz. Bizde klasik edebiyat konum itibariyle İslâmi kültüre daha çok yer veren bir edebiyattır. Edebiyat ürünlerini ideolojik, siyasi, felsefi kanaatlere göre değerlendirmek malesef bizde çok yaygın bir alışkanlıktır." Felsefe, tarih, sosyoloji, psikoloji bölümlerinin hocalarıyla klasik edebiyat metinleri üzerinde bazen birlikte çalışmalar yaptığını söyleyen Doğan, sosyal bilimler alanında faaliyet gösterenlerin el birliği yaptığı takdirde, tarhin tozlu sayfalarında gizli kalmış pek çok önemli bilginin açığa çıkarılacağını düşünüyor.

Divan şairleri tarihi ustaca işlediler

Edebiyat aslında sosyal, siyasi ve ekonomik tarihin en gerçekci bilgilerini taşıyan bir hazinedir. Osmanlı'da tarihçiler, dönemin siyasi baskısı altında bazen gerçekleri gizlemek zorunda kalmışlardı. Osmanlı tarihinde vakânüvislik-tarih yazıcılığı problemli bir konudur. Bir padişahın hoşuna gitmeyecek bir bilgiyi kaydetmek bazen tehlikeli olabiliyordu. Nitekim birçok olayda gerçekler kimi zaman farklı bir şekilde yansıtılmıştır. Ama divan şairleri bunu, şiirin ve edebiyatın tanıdığı kamufulaj imkanlarıyla ve mecaz yoluyla gizleyerek, olayı edebi bir şekilde yansıtmak suretiyle o günkü hadisenin sosyal ve psikolojik boyutlarını bütün gerçeğiyle işlemişlerdir. Ancak edebi metinleri doğru okumayı bilen edebiyatçılara düşen görev, o olayın arkasındaki realite boyutunu mecaz örgüsünden çekip çıkararak gündeme getirmektir. Klasik edebiyat, Osmanlı'nın en az 600 yıllık fotoğrafını bünyesinde saklayan çok önemli bir kaynaktır. Ancak olaya realite yüzüyle bakabilmek, mecaz örtüsünün arkasındaki hakikati tespit edebilmek önemlidir.