Kuşkusuz seçme yapmak her zaman sıkıntılı ve tartışmalıdır. Bir seçimin, yapan için karşılığı, temelleri ve gerekçeleri olsa da her durumda öznel bir yanı ve “kendine göre”si vardır. Çünkü sonuçta her yargı, her seçim özneldir ve bir teklifi, iddiayı kapsar. Seçim bir beğeniyi yansıtır, bir objeyi dışarıda bırakır bir objeyi içeri alır. Ancak bu öznelliğin içine, sevgi, değer, adalet, birikim, çaba katıldığında keyfilikten uzaklaşır ve adalete yaklaşır. Bu ise hakkaniyet, adalet, vicdan, ahlak yanında yansız, tutarlı, ilkeli bir tutum gerektirir.
Dünyanın neresinde olursanız olun o ülke insanının kendi klasiklerine ilişkin bir listesinin olduğunu görürsünüz. Örneğin Batı medeniyetine ilişkin rahatlıkla bir klasik sıralaması yapabilirsiniz. Ama Türk klasikleri ya da Doğu klasikleri dendiğinde üzerinde anlaşabileceğimiz bir klasik sıralaması yapmak o kadar da kolay değildir. Günümüz okuru, edebiyatçısı sanatsal, kültürel edebî yol haritasından, kılavuz çizgilerinden, sınır taşlarından, öncü prototiplerden yoksundur. Bütün bu risklerine rağmen burada hem Ramazan ayının ruhuna uygun hem de tatile giren öğrenciler için genel beğeni ve değeri yansıtan, kucaklayan 20 kitaplık bir seçme yaptım.
Dede Korkut Hikâyeleri, Asya'da başlayıp Anadolu'da zenginleşen, gelişen Türklerin en önemli yazılı edebî kaynakları arasındadır. Kaynağı Orta Asya olan; ama Türklerin Moğol istilalarından kaçıp yurt edindikleri Anadolu topraklarında şekillenen Dede Korkut Hikâyeleri, sadece edebî değil, sosyolojik, tarihsel olarak da değerli, emsalsiz metinlerdir. Çünkü o dönem insanının yaşayışı, olaylara bakışı, âdetleri bu metinlerde yer alır. Bu anlamda bir kültür, edebiyat ve medeniyet algısını yansıtır.
Kelile ve Dimne, meselesini hayvanlar yoluyla anlatan sadece Doğu'nun değil Batı'nın da en sevdiği, yüzyıllardır okuduğu bir öğütler, hikmetler kitabıdır. Fransız yazarı La Fontaine'nin de fabllarında Kelile ve Dimne'den ilham aldığı, yer yer aynen aktardığı bilinir. Kelile ve Dimne, hem herkesin okuyabileceği, halkın anlayabileceği, olayların eğlencelik bir biçimde hikâye edilmesi hem de içinde hikmetlerin, öğütlerin, tecrübe ve birikimlerin yansıtılması amacıyla yazılmış bir hikmetler, öğütler kitabıdır.
Bir papağanın ağzından özellikle kadın-erkek ilişkilerinin, insanlık durumlarının anlatıldığı Tûtînâme, Doğu edebiyatının hikâye türündeki en önemli eserlerinden birisidir. Çerçeve hikâye biçiminde düzenlenen eser, kendinden sonra gelen pek çok edebî anlayışı etkilemiş, yüzyıllardır zevkle okunmuştur. Hint kökenli olan anlatı, zamanla kısmen dönüşerek İslami motiflerle birlikte bu toprağın rengini, tonunu, anlayışını almıştır.
Firdevsî, Şahnâme'de, büyülü, düşsel, fantastik, olağanüstü güzellikte hikâyeler anlatır. Anlatılan tüm hikâyelerde iyilik, güzellik, doğruluk övülürken zalimlik, kötülük eleştirilir. Dilin gücüne yaslanmış hikâyelerde insanlığın tüm birikimleri, özellikle merkezde din olmak üzere tartışılır, metinler onların yol göstericiliğinde hayat bulur. İnsanın erdemleri, zaafları, psikolojisi ve onu var eden tüm özellikler incelikle anlatılırken bilgi, irfan, aşk, savaş, sanat hikâyelerde baskın olarak yer alır.
Doğu edebiyatının en ünlü eserlerinden biri olan Harîrî'nin Makamat'ı hikâye sanatının, dil zevkinin zirvelerindendir. Karakter yaratma, tasvir, bütünlüklü anlatım hikâyelerde ustalıkla kullanılmıştır. İronik tiplerin, antikahramanların ilk örneklerini yansıtır. Kuşkusuz kitap baştan başa öğütler, ibretler kitabıdır. Hikâyeler insanları iyiliğe, güzelliğe çağırır. Bütün Doğu edebiyatının merkezinde olan fakir fukarayı gözetmek, idarecilere adalet nasihat etmek bu küçük hikâyelerin de en temel vurgusudur.
Ferîdüddîn Attâr'ın Mantıku't-Tayr'ı (1187), yol ve yolculuk hikâyesi etrafında oluşan ve İslam dünyasında, Batı dünyasında yüzyıllardır sevilerek okunan ve pek çok kitaba, anlayışa, akıma kaynaklık eden Doğu'nun bir edebiyat klasiğidir. Alegorik bir hikâyenin sembolize ettiği İslam/tasavvuf inancı, mükemmel bir anlatımla bütünlüğe ulaştırılmıştır. Attâr, adalet, merhamet, varlık, aşk gibi kavramları herkesin anlayabileceği bir meseller, hikâyeler dünyası içinde anlatır.
İbn Tufeyl, Hayy bin Yakzân'da bir adada tek başına yaşayan Hayy'ın gerçeğe, hakikate ulaşma serüvenini anlatır. Adada her şeyi sadece kendi tecrübe ve örnekleriyle öğrenir. Kendini, dünyayı keşfeder. İbn Tufeyl'in, 12. yüzyılda yazdığı Hayy bin Yakzân hem dayandığı felsefesi hem de kurgusu ve edebî yönüyle İslam felsefesinin en önemli eseri olarak kabul edilip Batı dillerine çevrilirken pek çok yazarca da roman sanatının başlangıcı olarak değerlendirilmiştir. Hayy bin Yakzân'ın özellikle Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe'sundan önce yayınlanmış bir adasal roman olduğu yönünde neredeyse yaygın bir kanaat oluşmuştur.
Genceli Nizâmî'nin Heft Peyker'inin, sekiz yüz yıl önce kaleme alınmış olmasına rağmen hâlâ söyleyecek çok şeyinin olması, severek okunması hiç şüphesiz taşıdığı hikmetler yanında, dil ve kurgu başarısından da kaynaklanır. Heft Peyker neredeyse çağdaş edebiyatın pek çok özelliğini sekiz yüz yıl önce başarıyla gerçekleştirmiş büyük bir edebiyat eseridir. Kurgu, tasvir, dil olağanüstüdür. Özellikle işlevsel tasvirler, fantastik atmosfer, çarpıcı ve bütünlüklü kurgu şaşırtıcıdır. İnsan psikolojisini ustalıkla yansıtırken, çerçeve hikâye anlayışı başarıyla kullanılır.
Sadî'nin Bostan ve Gülistan'ı insanı kendine çağıran hikâyeye yaslı bir hikmetler, öğütler kitabıdır. Sadî bu eserlerinde yaşanmış insanlık tecrübelerini aktarırken belagat ve sözün gücünün nelere kadir olduğunu örnekler. Nükte ve yüksek zekâ söz incilerinin nasıl insanları ipten alacağını hikâyeyle ölümsüzleştirir. Bostan ve Gülistan Osmanlı döneminde ders kitabı olarak okutulmuş, başta Mehmet Âkif olmak üzere bu topraklardaki yazarları, düşünürleri derinden etkilemiş Doğu'nun en önemli klasiklerinden biri olmuştur.
Mevlânâ'nın Mesnevî'si yazıldığından bugüne kültürel hayatımızı, sanat ve edebiyatımızı derinden etkilemiş, pek çok yazarın, sanatçının, şairin ilham kaynağı olmuş, bu toprağın ürettiği müstesna eserlerden biridir. Türk sanat ve edebiyatı yüzyıllardır onunla beslenmiş, sadece bu topraklarda değil, bütün dünyada okunan bir eser olmuştur. Farklı dillerde, dinlerde, kültürlerde insanların severek okuduğu Doğu edebiyatının en büyük klasiğinin günümüzde de hâlâ emsalsiz bir eser olarak varoluşu hiç de tesadüfi değildir.
Türklerin tarihinin dönüm noktalarından biri olan 1071'deki Malazgirt Savaşı'ndan bir yıl önce Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig (1070), Türk edebiyatı, dili ve kültürünün en önemli eserlerinden biridir. Kitap içerik olarak yeni Müslüman olmuş bir toplumun heyecanlı, coşkulu ve eski inançlarla yeni inançların birlikte yer aldığı geçiş döneminin bütün sancılarını yansıtır. Bu hâliyle de kültürel ve toplumsal değişimleri aktarır.
Hz. Ali Cenknâmeleri, XIII. yüzyıldan itibaren İslam'la birlikte yeniden şekillenen Anadolu insanına ideal insan, örnek kahraman karakteri aktarmayı hedefleyen, anlatı geleneğimizin en önemli klasiklerinden biridir. Cenknâmeler, bir masal, destan formatı içerisinde, dinî, ahlaki, moral değerleri aktarmayı amaçlar. Hikâyelerde erdem, irfan yüceltilirken, bu özelliklerle İslam büyükleri özdeşleştirilir ve İslam idealine uygun bir yaşam ve ahlak sistemi teklifi yapılır.
Yunus Emre'nin Bütün Şiirleri. Kurucu öncülerin en önemli özellikleri, topraklarının/insanının en kritik, en yılgın, yenilmiş ve umutsuz dönemlerinde yaşamaları ve bu kritik süreçten kurtuluş yolu, çıkış yolu olarak da yerli düşünceyi göstermeleridir. Bu öncüler o dönemde yol açıcı ve çağını en iyi yorumlayan mütefekkirler olarak işlev görürler. Düşüşü önlemek, yüceliğe, mükemmelliğe erişmek için köprüler inşa eder, dünyanın boğduğu insanlara nefes alacakları alanlar açar, kendini bilmek yolunda, irfan yolunda kapılar aralarlar. Onların eserlerinde entelektüel birikim dışlaşırken, düşünce, inanç estetik düzeyle eşitlenmiş, söz güçlendirilmiştir. Bu kurucu öncülerden biri, tasavvuf şiirinin önemli ismi Yunus Emre'dir.
Fuzûlî'nin Leylâ ile Mecnun'u (1535) onun en ünlü ve sevilen mesnevisidir. Kaynağı bir Arap hikâyesi olan Leylâ ile Mecnun, Doğu dünyasının en büyük aşk hikâyelerinden biridir. Daha önce Genceli Nizâmî tarafından kaleme alınan hikâye, pek çok mesnevi yazarını etkilemiştir. Fuzûlî'nin mesnevisi ise Türk edebiyatının şaheserlerinden biri olarak kabul edilir. Aslında daha önce anlatılan bir hikâye olmasına rağmen Fuzûlî'nin Leylâ ile Mecnun'unun başarısının arkasında yeni söyleyiş ve yeni yorum vardır. Psikolojik derinlik, söyleyiş güzelliği ve dil bilinci üst seviyededir.
Hukukçu, şair, dilbilimci olan İbn Hazm'ın Güvercin Gerdanlığı şiir, düşünce, biyografi ekseninde yazılmış klasiklerimizden biridir. Pek çok dünya diline çevrilen eser Endülüs'ün zengin kültürel ortamında oluşmuş eşsiz bir eserdir.
Evliyâ Çelebi sadece coğrafi yolculuğu değil, kültürel, sosyolojik, tarihsel bir yolculuğu hatta Âdem'den yazıldığı çağa kadar zamansal bir yolculuğu anlattığı Seyahatnâme'de, döneminin tüm söz sanatlarını, fantastik hikâyelerini, efsanelerini bir araya getirerek çeşitli anlatı türlerinin iç içe kullanıldığı kendine has bir tür yaratmıştır. Seyahatnâme'yi modern yazınsal türlerden birine sokmak hatalı ise de biçimlenmiş, kurgulanmış belli bir disiplinle anlatılmış olması ve baskın olarak da tahkiyeye yaslanması nedeniyle bir edebiyat eseri olarak nitelemek mümkündür.
Doğu'nun destansı, efsanevi aşk mesnevilerinden biri de Kürtçe kaleme alınan Ehmedê Xanî'nin Mem û Zîn'idir (1694). Eser, Doğu'nun büyük anlatı geleneğinin Kürdi tonunun bir yansımasıdır. Mutasavvıf şair/hikâyeci Xanî, Mem û Zîn'de bir yandan Kürt halkının kültürel kodlarını, dilinin inceliklerini ve gücünü yansıtırken aynı zamanda büyük Doğu coğrafyasının yeni bir çehresini ortaya çıkarır. Eser bir Kürtçe şaheser olmakla birlikte, Doğu'nun şiir-hikâyesinin felsefi, tasavvufi, edebî bütün özelliklerini bünyesinde barındırır.
Şeyh Galib'in 1783'te yirmi beş yaşındayken yazdığı Hüsn ü Aşk Osmanlı şiir-hikâye anlatma sanatı olan mesnevi tarzının zirvelerinden biridir. Bu aşk anlatısının arkasında güçlü bir “hikâye” vardır ve şiir diliyle yazılmıştır. Zaman zaman soyut, alegorik anlatım, derinlikli felsefi, tasavvufi bir birikime yaslanır.
Filibeli Ahmet Hilmi A'mâk-ı Hayâl'de (1910), gerek Doğu anlatılarına yaslı teması gerekse modern edebiyatın imkânlarını kullandığı biçim tercihiyle döneminin en önemli anlatılarından birini ortaya koyar. Eser, günümüz bakış açısıyla hikâye ve roman arasında bir türe yakındır. A'mâk-ı Hayâl, kuşkusuz didaktik bir mesaj anlatısından çok, bir arayış ve bunalım teması üzerinde yürür. Felsefi, tasavvufi, düşünsel derinlikli sembolik hikâyelerin her biri hem bağımsız bir hikâye formatındadır hem de sonunda hikâyeler bütünlüğe ulaşır.
Sezai Karakoç'un Yitik Cennet'i… Hiç kuşku yok ki Sezai Karakoç, son yüz yılın en güçlü sanat ve düşünce adamlarından biri. Elliyi aşkın kitaba imza atmış müstesna bir isim. Güçlü bir şair olması yanında büyük bir fikir ve ideal adamı olan Sezai Karakoç, tüm eserlerinde inandığı kültür ve medeniyet davasını insanlara aktarmak peşinde olmuştur. Bütün bunları da tarihi ve sosyolojik bir görüş olarak “diriliş” düşüncesi etrafında şekillendirmiştir. Materyalizmi çağın üstüne çöken en büyük kâbus olarak gören Karakoç, inkâra, redde, maddeciliğe karşı her alanda yeniden dirilişi savunur. Düşüncede diriliş, inanışta diriliş, edebiyat ve sanatta diriliş, aksiyonda diriliş, ruhta diriliş. Yitik Cennet büyük bir edebiyatçının kaleminden Peygamberler tarihidir.
