Osmanlı döneminin en büyük hat ustalarından olan döneminde hattatların reisi ve okçuların şeyhi olarak tanınan Şeyh Hamdullah’ın bu yıl vefatının 500. Yıldönümünde eş zamanlı olarak açılan üç sergide anılıyor. Kubbealtı Vakfı’nın internet sitesinde açılan dijital sergiden sonra geçtiğimiz hafta da Sakıp Sabancı Müzesi’nde yani bir sergi açıldı. 23 Aralık tarihinde ise Albaraka Sanat Galerisi’nde Şeyh Hamdullah’ın manevi şahsiyetine ithafen bir sergi sanatseverlerle buluşacak.
Eserleriyle ve yetiştirdiği öğrencilerle kuşaklar boyu hat sanatına adını yazdıran Şeyh Hamdullah, 1429’da Amasya’da doğdu. Babası Amasyalı Sarıkadızâdeler ailesinden Sühreverdiyye şeyhi Mustafa Dede’dir. Hamdullah, dinî ve edebî ilimleri Hatib Kasım Efendi’den öğrendi. Hat sanatını Amasya’da Hayreddin Maraşî’den meşkederek aklâm-ı sitteden icâzet aldı. Babası Şeyh Mustafa Dede’nin yanında tasavvuf eğitimini (seyr ü sülük) tamamlayarak hilâfet aldı.
Amasya’da babasının sohbet meclislerinde Şeyh Hamdullah, Şehzade Bayezid ile tanıştı ve onunla dostluk kurdu. Şehzade Bayezid, Şeyh Hamdullah’ı kendisine hüsn-i hat hocası tayin etti ve ondan icâzet aldı. Daha Amasya’da iken tanınmaya başlayan Şeyh Hamdullah, bu yıllarda Fatih Sultan Mehmed’in hususî kütüphanesindeki bazı eserleri istinsah etti. Bunlardan Tıp alanındaki iki eser günümüze kadar ulaşmış olup Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde yer almaktadır.
Şeyh Hamdullah, dayısı meşhur hattat Cemal Amâsî’nin kızıyla evlendi; bir kızı ve kendisi gibi hattat olan Mustafa adlı bir oğlu oldu. 1481’de tahta çıkan II. Bayezid’in daveti üzerine Şeyh Hamdullah ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti. Saray kâtibi ve yazı muallimi olarak görevlendirilen Şeyh Hamdullah en güzel hat eserlerini bu dönemde vermeye başladı. Bundan sonra eserlerinin ketebesinde “Kâtibü’s-Sultân Bâyezîd Han” unvanını kullandı.
1512’de Sultan II. Bayezid’in tahttan feragat ederek oğlu I. Selim’in tahta geçmesinin ardından Şeyh Hamdullah Alemdağı’nın Sarıgazi köyünde inzivaya çekildi. Şeyh Hamdullah Yavuz Sultan Selim dönemini (1512-1520) talebe yetiştirerek geçirdi. Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktıktan sonra Şeyh Hamdullah’ı saraya davet ederek hürmet gösterdiği ve kendisi için bir mushaf yazmasını istediği, ancak hattatın yaşlandığını ileri sürerek dayızâdesi Muhyiddin Amâsî’yi tavsiye ettiği, bunun üzerine Kanuni’nin ona bir samur kürk giydirip hayır duasını aldığı kaynaklarda anlatılmaktadır. Bu hadiseden kısa bir zaman sonra Şeyh Hamdullah 1520 senesinin Aralık ayında vefat etti.
Şeyh Hamdullah’ın cenazesi Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi tarafından Ayasofya Camii’nde kıldırılmış, vasiyeti gereği Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda Ali b. Yahyâ es-Sûfî’nin yakınına defnedilmişti. Şeyh Hamdullah’ın kabrinin olduğu yere kendisinden sonra pek çok hattat da defnedilerek ve buraya Hattatlar Sofası denilmiştir. Şeyh Hamdullah’ın mezar taşındaki “Reîsü’l-hattâtîn Hamdullah el-ma‘rûf bi’bni’ş-şeyh rahmetullāhi aleyh” ibaresi daha sonra Sultan II. Mustafa’nın saray hattatı Şahin Ağa (ö. 1701) tarafından yazılmış, altında görülen 927 tarihi ise yakın zamanda hakkedilmiştir.
Şeyh Hamdullah, Osmanlı hat sanatında bir deha olmasının yanı sıra okçular, terzilik, şahin avcılığı ve yüzücülük gibi meziyetleri vardı. Üsküdar›dan Sarayburnu›na yüzecek kadar iyi bir yüzücü olduğu ve padişah için ek yerleri belli olmayacak şekilde bir kaftan dikerek terzilikte de hüner gösterdiği bilinmektedir.
Şeyh Hamdullah devrinin ünlü okçularındandı. Okçuluk risâlelerindeki kayıtlara göre 1505 yılında yıldız havasında attığı, Tozkoparan menzilinde 1105.5 gezlik (729,63 m) bir rekor kırmış ve Okçular Tekkesi’ne yakın bir yere “Sâhibü’l-menzil Hamdullah ibnü’ş-şeyh reîsü’l-hattâtîn şeyhü›r-râmiyân sene 911” yazılı nişan taşı diktirmiştir. Şeyh Hamdullah’ın 1,53 m. boyundaki bu nişan taşı Okmeydanı’ndaki en eski nişan taşlarından biridir. Okmeydanı’nda uzun yıllar âtıl bir vaziyette bulunan Şeyh Hamdullah’a ait menzil taşı, Okçular Tekkesi’nin 2013’de ihyasından sonra müze giriş kapısının önünde sağ tarafta bir kaideye konulmuştur.
İstanbul’un ilk spor tesisi olan Okmeydanı’ndaki Okçular (Kemankeş) Tekkesi şeyhliğine Sultan II. Bayezid tarafından okçuluktaki maharetinden ötürü Şeyh Hamdullah tayin edilmiştir. Şeyh Hamdullah’ın “Şeyh” unvanı onun -tarikat mensubu olmakla beraber- tarikat şeyhliğinden değil Okçular Tekkesi Şeyhi olmasından ileri gelmektedir.
Şeyh Hamdullah’ın sanat hayatında Amasya ve İstanbul olmak üzere iki dönem vardır. Yâkut üslûbunun hâkim olduğu başlangıç devri yazılarını Amasya’da, kendi üslûbunu ortaya koyduğu eserlerini ise İstanbul’da vermiştir.
Reîsü’l-hattâtîn Şeyh Hamdullah, Sultan II. Bayezid’in teşvikiyle 1485 yılından itibaren nesih hat başta olmak üzere, aklâm-ı sittenin bütün çeşitleri üzerinde çalışarak tedricen yeni bir üsluba kavuşturmuştur. Nesih hattının Şeyh Hamdullah mektebiyle güzelleşmesi ve kolay okunan bir yazı haline gelmesi kitap ve mushaf yazısı olarak tercih edilmesine sebep olmuştur. Şeyh Hamdullah mektebiyle aklâm-ı sittenin bütün nevilerinde olgunluk çağı idrak edilmiş, mushaf, cüz, murakka, kıta ve kitaplarda yeni bir anlayışla hat sanatının en güzel örnekleri verilmiştir. Aklâm-ı sitte’de açtığı bu yeni üslûba «Şeyh Hamdullah Ekolü» denilmiştir. Aklâm-ı sittedeki bu önemli değişiklik, Şeyh Hamdullah’ın kendi devrinde söylenen, “nesh” ve “muhakkak” kelimelerinin de cinaslı olarak hat ismi dışındaki manalarıyla kullanıldığı şu beyitte veciz bir şekilde belirtilmiştir:
“Şeyh oğlu Hamdi hattı, tâ kim buldu zuhur,
Âlemde bu muhakkak, nesh oldu hatt-ı Yâkut”
Şeyh Hamdullah yazısı ortaya çıkınca, Yâkut yazısının hükmünün kalmadığı muhakkakdır.
Şeyh Hamdullah aralarında sultan, şehzade, devlet adamı, alim, meşâyih ve şairlerin de yer aldığı pek çok talebe yetiştirmiştir. Tezkirelerde adı geçen kırk üç talebesi arasında oğlu Mustafa Dede ile damadı Şükrullah Halife bu mektebin önemli temsilcileridir. Sultan II. Bâyezid, Sultan Korkut, Mehmed Handan, Ali b. Mustafa, Behrâm b. Abdullah, Hüseyin Şah, Câfer Çelebi, Mehmed b. Ramazan, Receb b. Mustafa, Mehmed b. Sâdî, Mahmud Defterî ve Mustafa b. Nasûh Şeyh Hamdullah’tan aklâm-ı sitteyi meşketmiş, icâzet almış talebelerindendir.
Bu sene Şeyh Hamdullah’ın vefatının 500. yıldönümü vesilesiyle pek çok resmi ve özel kurum çeşitli sergiler düzenlenliyor. Bu vesileyle Kubbealtı Vakfı, Sakıp Sabancı Müzesi ve Albarak Sanat Galerisi’nde birer sergi tertip ediliyor. Kasım ayında Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın online olarak internet sayfasında yer alan sergide Şeyh Hamdullah’ın hayatı hakkında bilgiler ve vakfın koleksiyonunda yer alan Şeyh Hamdullah’ın yazdığı Dua Mecması ve Kıt’alar yer alıyor. 10 Aralık’ta Sakıp Sabancı Müzesi’nde açılan sergide ise Şeyh Hamdullah’ın eserlerinin yanı sıra onun devrindeki diğer hattatlar ve peşinden gelen hat ustalarının eserleri sergileniyor. Sakıp Sabancı Müzesi bünyesinde yer alan hat koleksiyonundaki eserlerle birlikte bu sergi için İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nden, Sadberk Hanım Müzesi’nden ve Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Ekrem Hakkı Ayverdi Koleksiyonu’ndan bazı eserleri ödünç alarak 15. yüzyılın ikinci yarısı ve 16. yüzyılın ilk yarısında üretilmiş nadir elyazması kitaplar, Kur’an-ı Kerim nüshaları, kıtalar ve albümleri sergileniyor. Ayrıca Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nden, Süleymaniye Kütüphanesi’nden, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nden, Dallas Museum of Art ve Hannover Kestner Museum’dan, pandemi şartlarından ötürü ödünç alınamayan eserler ise dijital bir yerleştirme ile ziyaretçilere sunuluyor. Sakıp Sabancı Müzesi’ndeki Şeyh Hamdullah Sergisi için bir kitap da hazırlandı. Ölümünün 500. Yılında Şeyh Hamdullah Sergisi, Salı – Cuma günleri 10.00 – 16.00 saatleri arasında Sakıp Sabancı Müzesi Atlı Köşk’te ziyaret edilebilir. Öte yandan Albaraka Sanat Galerisi’nde 23 Aralık günü açılacak sergi ise 9 Ocak’a kadar dijital olarak da gezilebilinecek. Sergi, Şeyh Hamdullah silsilesine bağlanan günümüz hattatlarının eserlerinden oluşuyor. Profe koordinatörlüğünü Ömer Faruk Yeni, Sergi Danışmanlığını ise Fatih Özkafa’nın yaptığı sergide yer alacak sanatçılar ise şunlar: Ahmed Ali Namazi, Ahmet Koçak, Bekir Çetintaş, Fatih Özkafa, Hakan Arslan, Mahfuz Zünnun, Maryam Nawruzi, Mehmet Memiş, Mithat Topaç, Mustafa Parıldar, Osman Çiçek, Yılmaz Turan, Zeki el-Haşimi. Ayrıca 23 Aralık günü Üsküdar Belediyesi tarafından düzenlenen etkinlikte Şeyh Hamdullah Karacaahmet’teki mezarı başında anılacak ve ardından online seminer yapılacak.
Şeyh Hamdullah’ın aklâm-ı sitte ile yazılmış kırk yedi küçük ve büyük boy Kur’an-ı Kerim, bir Meşârik-ı Şerif, bine varan En‘âm ve Kehf-i Şerîf, sûre-i Nebe, cüz-i şerif, pek çok kıta ve murakka‘ yazdığını Müstakimzâde Tuhfe-i Hattâtîn eserinde nakletmektedir. Ayrıca celî sülüs hatla İstanbul ve Edirne’deki II. Bâyezid camileri inşa kitabeleri ile İstanbul’da Firuz Ağa ve Davut Paşa camileri inşa kitabeleri -imzasız olmakla beraber- Şeyh Hamdullah’ın eseridir. Şeyh Hamdullah›ın çoğu Topkapı Sarayı Müzesi, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi›nde ve özel koleksiyonlarda olmak üzere otuz üç Kur›an-ı Kerîm, elli En‘âm-ı Şerif ve cüz, 121 yazı albümü ve kıta ile bazısı Fâtih Sultan Mehmed için istinsah edilmiş tıp ve hadis ilmine dair sekiz eser, altı duâ mecmuası bulunmaktadır.
