Memleketine izafeten “İzmirli” lakabıyla anılan İsmail Hakkı, 1868 yılında İzmir’de doğdu. Eğitimci, kalem bilgini olan İzmirli, Osmanlıların son döneminde yetişen ve yeni kelamcılar hareketini temsil eden bir âlimdi. Küçük yaşta babasını kaybeden İzmirli, kültürlü asker bir aileden geliyor. Hem çalışıp hem de okuyan İzmirli, ailesinin geçimini sağlamak için farklı meslek kollarında çalıştı. İlköğrenimden sonra babasının amcası Âmâ Hâfız’ın yanında hıfzını tamamladı. Bir yandan medrese dersleri alırken öte yandan rüşdiyeyi bitirdi ve Ağustos 1891’de Namazgâh İbtidâî Mektebi’ne muallim tayin edildi.
Hem medrese hem de okul eğitimi aldı
Hem medrese, hem de okul eğitimi alarak birçok kurumda hocalık yaptı. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuş, meşrutiyetin meziyetlerini halka anlatmak için bazı illeri dolaştı. Darü’l-Hikmet-i İslamiye üyeliği ve başkan vekilliğinde bulundu. Kurucuları arasında Bediüzzaman’ın da bulunduğu Yeşilay Cemiyeti’nin teşekkülünde yer aldı.
Muallim müderris ve müdür olarak görev yaptı
İstanbul’un çeşitli mekteplerinde muallim, müderris ve müdür olarak görev yapan İsmail Hakkı, Maarif Nâzırlığı’nın Encümen-i Teftiş ve Muâyene heyetinde de çalıştı. Daha sonra Dârülmuallimîn-i Âliye’de tarih muallimi oldu ve Dârüşşafaka müdürlüğünde bulundu, ardından Dârülmuallimîn-i Âliye müdürlüğü yaptı.
İsmail Hakkı, 22 Haziran 1909’da tayin edildiği Dârülfünun hocalığına emekliye ayrıldığı 1 Ekim 1935 tarihine kadar aralıklarla devam etti.
Görev süresi uzatıldı
Dârülfünun’un İstanbul Üniversitesi’ne dönüştürülmesiyle İlâhiyat Fakültesi yerine kurulan İslâm Tedkikleri Enstitüsü kadrosuna tayin edildi. Yaş haddinden emekliliği gelince Vekiller Heyeti kararıyla görev süresi bir yıl daha uzatıldı ve 1 Ekim 1935’te emekliye ayrıldı. Bundan sonraki hayatını da ilmî faaliyetlerle geçiren İzmirli, oğlunu ziyaret için gittiği Ankara’da 31 Ocak 1946 tarihinde vefat etti ve 2 Şubat 1946’da Cebeci Mezarlığı’na defnedildi.
Kelâm ilmine yönelik 'yeni' yaklaşımlarından hareketle, bu ilmin yeniden ele alınmasına önayak oldu. Esas alanı İslam felsefesi olan İsmail Hakkı, İslam felsefesi ile önemli eserler ortaya koydu. Bu konuyu akademik çerçevede değerlendiren birçok insan, İsmail Hakkı'nın düşüncelerinden etkilenmiş ve etkilendiği oranda da düşünce ortaya koymaya çalıştı.
- Kitaplarını Süleymaniye Kütüphanesi’ne vakfetti
- Titiz bir kitap arayıcısı ve okuyucusu olan İzmirli Türkçe, Arapça ve Fransızca kitaplardan oluşan kütüphanesini Süleymaniye Kütüphanesi’ne vakfetti. 275 yazma ve 4 bin 110 matbu kitaptan oluşan kütüphane daha sonra oğlu Celâleddin İzmirli’nin kattığı kitaplarla zenginleşti. Kütüphane, bilhassa İzmirli’nin basılmamış eserlerinin nüshalarını ihtiva etmesi ve düşüncesinin kaynaklarını göstermesi bakımından önem taşımakta.
‘Yeni İlm-i Kelam’ talebini ısrarla vurgulayan İsmail Hakkı İzmirli, ilm-i kelamın artık kelam tarihçiliği mesabesine intikal ettiğini, fenni, içtimai ve felsefi muasır meseleleri takip ve cevap vazifesini ifadan uzaklaştığını beyan etti. Dolayısıyla İzmirli’nin İslam felsefesi, filozofları, tarihi ile Batı felsefesi, felsefi akımları hakkında yazdığı eserleri yeni ilm-i kelam anlayışının bir neticesi olarak anlamak ve ona dahil etmek doğru bir değerlendirme.
ESERLERİ
- Kur’an İlimleri ve Hadis
- 1.Siyer-i Celîle-i Nebeviyye (İstanbul 1332)
- 2.Târîh-i Hadîs (İstanbul 1340)
- 3.Mustasvife Sözleri mi Tasavvufun Zaferleri mi? Hakkın Zaferleri (İstanbul 1341)
- 4.Binbir Hadis (İstanbul 1926)
- 5.Meânî-yi Kur’ân. Kur’ân-ı Kerîm’in açıklamalı Türkçe meâli olup iki cilt halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1343/1927)
- 6.Târîh-i Kur’ân
- 7.Ahlâk ve Tasavvuf Kitaplarındaki Ahâdis Hakkında
- Kelâm
- 1. Muhassalü’l-kelâm ve’l-hikme (İstanbul 1336).
- 2. Mülahhas İlm-i Tevhîd (İstanbul 1338)
- 3.Yeni İlm-i Kelâm* (I-II, İstanbul 1339 r./1341-1340 r./1343)
- 4.el-Cevâbü’s-sedîd fî beyâni dîni’t-tevhîd (Ankara 1339 r. /1341)
- 5.Nârın Ebediyet ve Devamı Hakkında Tedkîkat (İstanbul 1341)
- 6.Dürzî Mezhebi (İstanbul 1926).
- 7. Dîn-i İslâm ve Dîn-i Tabîî
- 8.el-Furkān beyne’t-tevfîk ve’l-hızlân
- Fıkıh
- 1.Hikmet-i Teşrî‘ (İstanbul 1328)
- 2.Usûl-i Fıkıh Dersleri (İstanbul 1329)
- 3.Usûl-i Fıkıh (İstanbul 1330)
- 4.İlm-i Hilâf (İstanbul 1330)
- 5. Kitâbü’l-İftâ ve’l-kazâ (İstanbul 1336-1338)
- 6.Fıkıh Târihi (İstanbul 1919).
- 7. el-ʿİnâye fî Şerḥi’l-Bidâye
- Felsefe ve Mantık
- 1.Mi‘yârü’l-ulûm (İstanbul 1315)
- 2.Mantık-ı Tatbîkî veya Fenn-i Esâlib (İstanbul 1327/1329, taş baskısı)
- 3.Muhtasar Felsefe-i Ûlâ (İstanbul 1329)
- 4.Arap Felsefesi (İstanbul 1329/1331)
- 5.Fenn-i Menâhic: Méthodologie (İstanbul 1329)
- 6.Felsefe Dersleri (İstanbul 1330)
- 7.Felsefe-hikmet (birinci kitap, İlmü’n-nefs; İstanbul 1333)
- 8.Müslüman-Türk Filozofları (İstanbul 1936).
- 9.İhvân-ı Safâ Felsefesi (İstanbul 1337)
- 10.İslâmda İlk Tercüme (İstanbul 1337)
- 11.Felsefe-i İslâmiyye Târihi
- 12.Şeyhü’l-etıbbâ Ebû Bekir Muhammed bin Zekeriyyâ er-Râzî (İstanbul 1341)
- 13.İslâm Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri Arasında Mukayese (Ankara 1952)
Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
