Türkler ile Ermeniler arasındaki gerginliğin bugün başlamadığını hepimiz biliyoruz. 1900’lerin başında Osmanlı ile yaşanan sorun, bugün Kafkaslarda, Azerbaycan ile yaşanıyor. Bölgedeki birikmiş öfke, zaman geçtikçe azalmak yerine artıyor. Her gün yüz yüze bakan komşuların, bir anda nasıl düşmana dönüştüğünü anlamak için ise dönemin biyografi ve hatırat kitaplarını karıştırmak gerekiyor.
DIŞ MÜDAHALE DOSTLUĞU BİTİRDİ
Bir Ermeni subayı olan Ohannes Apresyan’ın hatıraları, 1915’te yaşanan olayların ayrıntılarını gözler önüne seriyor. Apresyan Ermenilerle Türkler arasındaki çoğu çatışmaya katılmış ve harekatları yönetmiş, Rus işgaline karşı mücadele vermiş, Bolşevikler tarafından eziyetlere maruz kalmış birisi. “1915 Olaylarının İç Yüzü-Bir Ermeni’nin Hatıratı” adlı kitap, 1905-1920 tarihleri arasında yaşananlara objektif biz gözle bakmayı sağlıyor. Çocukluğunu Azerbaycan’da Türklerle geçiren Apresyan, yer yer Türk dostlarıyla olan diyaloglarına da yer vererek hem Türk hem Ermeni tarafındaki çatışmaları nesnel bir tavırla anlatıyor. Bazen Bolşeviklerin bazen Rusların kışkırtmalarıyla aynı köyde huzur içinde yaşayan insanların nasıl birer canavara dönüştüğünü anlatan Ermeni subay, hatıralarında dönemin Ermenistan fotoğrafını da çekmeyi ihmal etmiyor.
Türklerin tarih boyunca düşman kabul ettikleri Rus-Kazak birliklerince Azerbaycan’ın düzen ve güvenliği sağlanıyordu fakat aynı birlik Ermenilerin ve Türklerin birbirine düşmesi için de fırsat kolluyordu. Bu sayede hem Ermenileri hem Türkleri baskı altına alıp çıkacak olası bir isyanda ortak hareket etmelerini engellemeye çalışıyordu. Bu kaotik ortamı şöyle anlatıyor Ohannes Apresyan: “Şimdi daha iyi anlıyorum ki biz Ermeniler, kendi memleketlerinin zenginliklerinden yoksun bıraktığımız Türkleri hem hor görür hem de onlardan nefret ederdik. Ruslar, biz Ermenileri nasıl hor ve hakir gördüyse biz de Türklere aynı gözle bakardık. Bu tavrımız komşularımızla aramızdaki düşmanlığı günbegün artırıyordu.”
ZOR YILLAR
Apresyan hatıratında tehcir ve baskı ortamının bir mütekabiliyete dayandığını, Ermeniler tarafından vahşice öldürülen Türklerle ilgili duyduğu üzüntüyü bütün çıplaklığıyla satırlara döktüğü hatıratında, Türklerle olan dostluğuna devam ettiği ve toptancılığı reddettiği görülüyor. Apresyan’ın hem karşılıklı tehcire hem de yaşanan çatışmalarla ilgili verdiği bilgilerde, sistematik bir soykırımı destekleyecek yahut ima edecek bir ifade kullanmıyor. Vahşetin boyutu büyük olsa da yaşananların karşılıklı katliamdan öteye geçmediğini anlatıyor. Bu da “soykırım” iddiaları ilerleyen yıllarda siyaseten Türkiye’yi baskılamak amacıyla ortaya atılmış bir söylem olduğu tezini haklı çıkarıyor. Savaş döneminin insan hayatını zorladığı günlerde yazılan hatırat, Amerikalı yazar Prof. Dr. Leonard Ramsden Hartill’in kaleminden okura sunuluyor.
