İngiliz filozof ve sosyolog Jeremy Bentham mutluluk arayışının insan hayatında en önemli şey olduğunu söyleyerek faydacılık doktrinini geliştirmiş.

Bentham bir başka önemli katkısı 1785 yılında tasarlamış olduğu hapishane inşa modelidir. Yapı yerine getireceği göreve uygun olarak “bütünü gözetlemek” anlamına gelen Panoptikon adını almaktadır.

Panopticon ortada bir kule ile dışarıda dairesel bir bina şeklinde hücreler. Kule, dairesel binanın içine bakmak için açılan büyük pencerelere sahip. Her bir hücrede biri kule penceresine bakan, diğeri dışarıdaki bir pencerenin ışığının geldiği iki penceresi var. Kulede bir amir var. Hücrenin arkasından gelen ışığın etkisiyle, hücrelerin içindeki insanları gözetleyebiliyor.

Panopticon, denetleyici her zaman denetlemese bile (bu fiziksel olarak imkânsız), mahkumların ne zaman izlendiğini bilememeleri, her zaman izleniyormuş gibi davranmaya motive oldukları anlamına gelir. Tekrar tekrar izlendiğini hisseden hücrelerdekiler itaatkar ve disiplinli oluyor.

Panopticon'un ana etkisi, hücre sakinlerinde sürekli olarak gözlemlendikleri bilincini oluşturmak ve gücün işlevini otomatik olarak kabul etmek.

Sistem verimli ve ekonomiktir - çok sayıda kişi kontrol edilebilir ve çalıştırmak için az sayıda insana ihtiyaç vardır.

**

Taslak eşi benzeri olmayan bir hapishane taslağıydı. Benthamın panoptikonu hiç inşa edilmedi ama tasarımı birçok binaya (modern şehirlere-avmlere) ilham verdi.

Michel Focault çağdaş toplumun bir dizi panoptikonlardan oluşan, bizleri de toplumun kullanışlı üyelerine dönüştüren bir hapishaneler manzumesi olduğunu söyler.

Foucault, gözetimin ve gözetim araçlarının modern kurumlarda insanları yönetmek için temel enstrüman olarak kullanıldığını düşünmektedir.

Yaşamının son yıllarında da ekonomiyi bu panoptikonların en önemlilerinden biri olarak görmeye başlamıştır.

**

Bireysel yatırımcılar Panoptikon benzeri içe kapalı bir dünyada yaşıyor ve bu dünya onların yatırım alışkanlıklarını yönlendirip yönetiyor.

Ekonomi İdaresi davranışlarımızı disipline eden bir dizi kapalı kurum (panoptikon) ihdas ediyor.

Bizler idarenin kural ve beklentileri doğrultusunda; refahımızdan bizim dışımızda kimsenin sorumlu olmadığı anlayışını yaşam tarzı olarak benimseyerek kapitalist sistemin üzerine inşa edildiği iktisadi insana dönüşüyoruz.

İş alemi, finans sektörü, siyaset gibi büyük yapılar iktisadi insanı şekillendirirken, farkında olmadan gelecek refahımızı da belirlemektedir.

**

Lüks konutlarda genellikle 'Konut Kamera sistemiyle Denetleniyor' yazan bir işaret görürsünüz. Ziyaretçiler, gerçekten kamera olup olmadığını ve kamera varsa, çalışıp çalışmadığını kontrol etmeye gerek kalmadan izlendiğini, görüldüğünü hisseder ve ona göre davranır.

İzlenme duygusu, ziyaretçileri ahlaki davranmaya zorlar.

Sokakta her an izlendiğini düşünen bir insanı denetlemek ve onun davranışlarını dolaylı yoldan kontrol altına almak çok daha kolaydır.

Mobese kameralarının olduğu bir sokakta sürücülerin kurallara aykırı olma olasılığı çok daha düşüktür.

Güvenlik siteleri, süpermarketler ve alışveriş merkezlerini kuşatan kapalı devre sistemleri panoptik cihazların en yaygın örnekleri.

Sosyal medyanın dijital tiyatrosu ise Bentham'ın Panopticon'unun modern versiyonudur. Takipçileriniz de hapishane gardiyanları. Üstelik bu hapishane o kadar eğlenceli ki, sisteme (hücreye) gönüllü ve büyük bir keyifle giriyoruz. Büyük bir coşkuyla kişisel verilerimizi, beğenilerimizi, tercihlerimizi ve ilgi alanlarımızla sistemin beğenisini sunuyoruz.

Bu tarz gözetim araçları sayesinde sosyal kuralların işlemesi de kolaylaşıyor.

**

Şimdi, Panoptikon güç mekanizmasının merkezinde bir süreliğine görünmez Covid-19 yerleşerek dünyayı izlemeye başladı.

DSÖ, Covid-19'un bir salgın olarak yayıldığını ilan ettiğinde bizler, Foucault’un deyimiyle “modern iktidarların gözaltı konumundan”, yeni bir görünmez gücün gözetimi altına girdik.

Bizler kulede bulunan Covid-19 tarafından gözetlenen hücrelerde yaşayan insanlar gibiyiz.

Trafikte araba kullanırken, ofislere veya konutlara girerken vücut sıcaklığımızın ölçülmesine ses çıkarmıyoruz.

Disiplinli bir şekilde ellerimizi sabunla yıkama kuralına uyuyoruz.

Dayanıklılığı artırmak için E veya C vitamini alma tavsiyelerini dinliyoruz.

Fiziksel ve sosyal mesafeyi korumak için sosyal mekanlara gitmemeye, insanlarla temas etmemeye, olabildiğince toplu taşımadan yararlanmamaya, evde çalışmaya/kalmaya başladık.

Tüm disiplini ve itaati gösteriyoruz, çünkü covid-19 tarafından gözetleniyoruz.

**

Son söz: kapitalist sistemin huyudur, sıkıştığında mutasyona uğrar. Bu sefer nasıl bir evrim geçirecek merakla beklemekteyiz.