Zor bir soru. Anlaşılan Âdemoğlu var oldukça şeytan, şeytan var oldukça da şeytanî düşünceler ve şeytanlaşmış, hatta şeytanı emekli etmiş insanlar da var olacaktır. İmtihanın bir sırrı bu olsa gerek. Allah Hz. Âdem'le birlikte, hatta ondan da önce şeytanı yaratmış, cenneti de şeytanla yapılacak mücadeleyi kazanmaya bağlamış. Bu da iki güçle başarılabilir: Vahiy ve akıl. Y

'den söz edilir. İnkârcılar yarın mahşerde

(Mülk 67/10) diyecekler. Öncelik vahyin olmakla beraber, 'ya da' bağlacından anlıyoruz ki, aklın önce kullanılması da işe yarayabilir. Çünkü akıl, aklıselim olursa o da sonuçta vahyi kabul etmeye götürür. Aklıselim, şaibelerden, ön yargılardan, yanlış bilgilerle şartlanmalardan uzak selim, yani saf ve sağlam akıl demektir. Ama tek başına akıl, Bergson'un dediği kadar olmasa bile, mutlak hakikati tam olarak asla bulamaz. O, 'aklın bulabileceği son nokta, aklın hiçbir şey bulamayacağıdır' demiş. Tabii ki o kadar da değil. Öyle olsaydı Allah akla bunca vurgu yapmazdı.

, insanın kendi yarattığı tanrıya inanması demek.

diyen

de muhtemelen

idi. Diyorlar ki, tabiata baktığımızda böyle muhteşem bir düzenin var edicisinin olmaması mümkün görülemez. Ama bu var edicinin görevi sadece böyle muazzam bir sistemi yaratıp çalışması için düğmeye basmaktan ibarettir. Artık o aksamadan ebediyen çalışacaktır. Yani tanrının peygambere, papaza, imama, kitaba ya da vahiy göndermeye ihtiyacı yoktur. Sonuçta bunlara insanların da ihtiyacı yoktur. O'nun okuyacağı vahiy, tabiatın bizatihi kendisidir. Deizmin özeti bu.

İslam mezhepleri tarihinde Muattıla denen düşünce de buna benzer. Yani Allah'ın sıfatlarını ve fiillerini işlevsiz kılan bir anlayış. Onlara göre de tanrı yaratmış ve adeta tatile çıkmış. Muattıla, tatilciler.

Oysa Allah her an her zerrede fa'âldir.

(er-Rahman 55/29).

(En'âm 6/41).

Neden insanların çoğu Allah'ı olduğu gibi takdir edemez, anlayamaz? Bunun birden çok sebebi olabilir.

Bugün için zor olsa da kendilerine bununla ilgili hiç bir bilgi, tebliğ, davet gelmeyenler bulunmuş olabilir. Ama bu durumda bile bazı müstesna akıllar, hatta

'ye göre bütün akıllar bir yaratıcının varlığını ve birliğini bulmak zorundadır. Ama sanırım bu kolay ulaşılır bir seviye değildir. Dolayısıyla bulamazlar diyen Eş'arî sanki daha haklı gözüküyor.

Böyle bir davet gelmiş olsa bile insanlar akıllarını vahyin önüne geçirdikleri için anlamıyor olabilirler. Ya da akıllarıyla her şeyi anlayamayacaklarını anlayamamış olabilir. Bu durumda da insanın Allah'ı hakkıyla takdir etmesi zordur.

Yahut yeterli davet ve aklî meleke bulunmakla beraber insanın yanlış bilgilerle şartlanması, hazlarına ve kaprislerine yenik düşmesi, hatta duyguları, kinleri ve nefretleri, böyle bir gerçeği hakkıyla tanımaya engel teşkil edebilir. Yani akıl aklıselim olmaktan çıkmış olabilir.

Ama bendeniz öyle sanıyorum ki, bu hakkıyla takdir edememenin en önemli nedenlerinden biri insanın hazlarını tatmin edebilme imkânları bulduğu bir dünyevileşmeyi yaşıyor olmasıdır. Her türlü nimeti ve bunlardan yararlanma imkânını bulabiliyorsunuz ama Allah size bunların bazılarını haram kılıyor. Oysa tanrı öyle bir tanrı olmalı ki, insana karışmamalı, insan dünyadan istediği gibi kâm almalıdır. İnsan acûldür hemen olanı ister.

(Alak 96/6-7)”. Bu sebeple Kuranı Kerim bize, insanlık tarihinin hep başına buyruk varlıklıların dünyayı fesada uğratmalarıyla dopdolu olduğunu anlatır.

(Câsiye 45/23).

Hatta tanrının bize karışmaması yetmez, o bizden bir şey istememeli ama gücü yetiyorsa bizim isteklerimizi karşılamamıza yardımcı olmalı. Sanırım bir zamanlar Ahmet Altan'ın şu söyledikleri tam da bunu anlatıyor, sizlerden özür dileyerek:

“Ben bir tanrıya iman edeceksem, kiraz ağaçlarını ve kadın memelerini yarattığı için iman ederim… Kendi yarattığı kadınları örtülere ve evlere hapseden tanrılarla ilgim yok benim. Bak çocuğum, şu benim yarattığım memelere, bacaklara, kalçalara bak, şu salıntılı yürüyüşlere bak evladım diyen bir tanrıyla dostum”.

Yani aslında vicdan hep bir tanrıyı ihsas ediyor, ama nefis kendisini tanrı yerine koyuyor.

Açıktır ki, tanrı kelimesini ilah anlamında kullandığım için 'tanrı' diyorum. Yoksa tanrılarla Allah'ı karıştırıyor değilim.