Dünyayı Yitik Cennet''e geri dönme yolunda, bir misafir ağırlama alanı olarak gören, Anadolu insanının kültüründe, insanlar iki ana kesime ayrılırlar. Bir kesim insanlığın yitirdiği Cennet''in dünyada olmadığının bilincindedir, ona geri dönmek için, onu dünyaya taşımak gerektiğine inanır. Bir kesim de, yitirilen Cennet''e dünyada ulaşılacağını düşünür, dünyayı Cennet''e çevirmek için, Cehennem''in başkaları olduğuna inanır. Bu iki kesim elinde dünya, savaş ile barış arasında mekik dokur.
***
Yeryüzünün kimlerin elinde bir Cennet''e, kimlerin elinde bir Cehennem''e dönüştüğünü görmek için, bütün dünyayı ülke ülke, şehir şehir gezmek gerekir. Gezmesini bienler için, sınır yoktur, onlar dünyanın peşinden değil, dünya onların peşinden gider. Gezileriyle dünyayı bütün olarak görenler, onun her köşesinde Yitik Cennet''ten bir iz bulurlar. Onların gönül gözleri, akıl gözlerinden daha güçlüdür, herkesin baktığını bakarlar, kimsenin görmediğini görürler.
***
Anadolu''da doğumunun dört yüzüncü yılında, anma toplantıları düzenlenen Evliya Çelebi, dünyada bir yolcu gibi yaşamasını bilen, yer yüzünün en büyük gezginidir. Onun on ciltlik muhteşem Seyahatname''si, dünyadaki Türk yüzyıllarının bilgi ve bilgeliliğini yansıtan, ekonomik, siyasal ve kültürel tarihtir. O eğitimini, Osmanlı Devleti''ne girişimci nitelikli üst düzey girokratlar yetiştiren, Enderun''da tamamlamış ve ömrünün kırk yılını dünyayı gezmeye adamıştır.
***
Viyana''ya giden Evliya Çelebi, dönemin Avusturya''sının üretim gücünü yansıtan çarşısını, Kapalı Çarşı''yı anlatır gibi, abartarak anlatır: “Hepsi bin beş yüz dükkandır. Öylesine düzenli yapılmış, öylesine şenlik ve süslüdür ki, her bir dükkancıda birer Mısır hazinesi mal vardır. Her esnafı sokak sokak birer ulu yola dağılmış saatçılar, kuyumcular, kitapbasmacılar, berberler ve terzilerin çarşılarıdır.” Onun Seyahatname''si yalnızca Türk dünyasını değil, Batı dünyasının da kaynak kitaplarından biridir.
***
Seyahatname, araştırılmakla bitmeyecek, hakkında yüzlerce doktora tezi yapılması gereken, eşsiz bir coğrafya, eşsiz bir tarih ve eşsiz bir kültür hazinesidir. İnsanlığın yitirdiği Cennet''i bulmada, Mevlana''nın Mesnevi''si, İbn Haldun''un Mukaddime''si nasıl bir işlev yükleniyorlarsa, Evliya Çelebi''nin Seyahatname''si de aynı işlevi yüklenir. Onlar dünyayı Cennet''e dönüştürmek isteyenlerin, izlemeleri gereken ve geçerliliğini hiç yitirmeyen yol haritaları olmuşlardır.
***
Sınırlı dünyada sınırsız dünyanın kapılarını açmanın sırrı, kutup yıldızları gibi, bütün insanlığa yol gösteren, insana ilişkin hiçbir alanı dışlamayan, kaynak kitaplarda gizlidir. Onların hepsi büyük yolculuklar sonucunda ortaya çıkmışlardır, okuyanları, iç dünyalarında olduğu kadar dış dünyalarında da büyük yolculuklara çıkarırlar.
***
Büyük yolculuklara çıkmasını bilenlerin dünyasında, karamsarlığa kesinlikle yer yoktur. Onlar yolculukta bir kapı kapanırsa, bin kapının birden açıldığını bilirler.
***
Yitirilen Cennet''in peşine düşmeyenler, dünyada bir sürgün olduklarının bilincine varamazlar.
***
Dünya sınırsız Cennet''in, sınırlı Cenneti''dir.
