Müslümanların ibadethanelerine, “secde edilen yer” anlamında “mescit”; “ibadet maksadıyla toplanılan yer” anlamında “cami” denilir. Her ikisi de Kur’an’daki ilk manası “birlemek, tevhit etmek” olan (bkz.: Yahya b. Sellâm, et-Tesârîf) “ubudiyet”e göndermede bulunması bakımından aynı derecede kullanım değerine sahiptir.
Yine de Hac suresinin 40. ayetindeki “savamıu ve biyaun ve salavatun ve mesacidu” ibaresinde üç dindeki ibadethaneler ismen ayrıştırıldıkları ve Bakara 2/187; A’raf 7/29 vd. ayetlerde de “mescit” kelimesi kullanıldığı için, Müslümanların cami kelimesi yerine mescit kelimesini öncelemeleri büyüklerimizce daha uygun görülmüştür.
Önemine binaen şu hususu hemen vurgulamalıyız: En geniş anlamıyla tüm evlerin yapımında yaklaşık aynı malzemeler kullanıldığı gibi, şehirler de çoğunlukla eski şehirlerin ve dolayısıyla eski evlerin üzerine kurulmuşlardır. Bu bağlamda teamülen yeni ibadethanelerin yapımında da eskilerinin yeri gözetilmiştir.
Oryantalist araştırmacıların meşhur mescitlerin altında ya da yanında bir kilise bulunduğuna dair sürdüre geldikleri iddialar hem bu evrensel teamül hem de Müslümanların Hz. İbrahim’in şeriatına -Hanifliğe- bağlı olmaları nedeniyle, Hz. İbrahim’den Peygamberimiz Aleyhisselam’ın zamanına kadar yapılmış “tevhitle uyumlu” her yapıya -strüktürü ve formuyla birlikte- varis olmaları bakımından geçersizdir.
Bu durumda, mimarinin “giydirme sanatı” olduğunu da bildiğimize göre, mescitlerde aranacak şey havralarla kiliselerden süsleme ve dekorasyan tarzlarındaki farklılıkların yanı sıra, ancak mescitlerle kayıtlı unsurların (yeni özel eklemelerin ya da giydirmelerin) tespiti, bunların oluşum süreçleri ve tarzlarıdır. Sîdî Ukbe Ulucamii, Müslümanlara mimarlık psikolojisine mahsus zamanları ve mekanları aşan özel bir mana kazandırmasının yanı sıra işte bu yanıyla da son derece önemlidir.
Çünkü Sîdî Ukbe Ulucamii denizin ötesindeki ilk, Peygamberimiz Aleyhisselam’dan sonra inşa edilen Kufe (636), Basra (636), Kudüs (638), Amr b. Âs (642/643), Emeviyye (661) mescitlerini takiben yapılan altıncı mescittir (670).
Abdülmelik b. Mervan tarafından Kudüs hareminde inşa ettirilen ve yapısıyla tezyinatı bakımından “Müslüman sanatlarının ilk programı” olan Kubbetü’s-Sahre (691) öncesindeki bu mescitler mimari ve sanatsal bir ihtiyaçla yapılmamışlardır. Peygamber Aleyhisselam’ın bizzat yaptırdığı ilk mescidin sadeliğini esas alan bu mescitler zaman içinde yıkılıp yeniden yapılarak bugünkü mimarilerine kavuşturulmuşlardır.
Sîdî Ukbe Ulucamii’nin bunlara olan ilk farkı, kendi özelinde kimi efsaneleri (hurafeleri) de ihtiva eden yaygın bir kültüre konu olmasıdır. Diğer bir söyleyişle Hz. Ukbe b. Nafi (ra) sadece Kayrevan adlı bir şehir kurmakla kalmamış, burada inşa ettirdiği mescitle kendisinden sonra muhtelif rivayetlerden beslenerek kuşaktan kuşağa aktarılacak bir dizi etkili hikayenin doğmasına da zemin hazırlamıştır.
İkinci olarak Sîdî Ukbe Ulucamii, Georges Marçais’nın, L’Architecture Musulmane d’Occident: Tunisie, Algérie, Maroc, Espagne et Sicile (Paris 1954) adlı kitabında zikrettiği şu genel kanaat nedeniyle emsallerinden farklıdır: “Kayrevan Ulu Camii, Batı Müslüman dünyasındaki tüm dini yapılarının atasıdır.”
İlgili mimari kayıtlardan, Emeviyye’nin Ifrikıyye valisi Hassân b. en-Nu‘mân (ö. 704?) tarafından mihrabı dışında tamamen yıkılarak yeniden yapıldığını bildiğimiz Sîdî Ukbe Ulucamii’nin söz konusu hikayelerinin de öncelikle Marçais’nın “ilk kutsal, mucizevî” olarak nitelediği o yıkılmayan mihraptan kaynaklandığı aşikardır.
Biz Sîdî Ukbe Ulucamii’nin mimari özellikleri hakkında bilgilenmeleri için okurlarımızı Marçais ile K. A. C. Creswell’in ilgili eserlerine yönlendirerek, onun “Müslüman Batı dünyasındaki tüm dini yapılarının atası” olması esasında şu genel değerlendirmeyi yapabiliriz:
Sîdî Ukbe Ulucamii, mescit mimarisinin temel unsurlarından olan mihrap, minber, maksure / mahfil, minare, kubbe’de -sahn ve sütun dizilerine, sütun başlıklarına, atnalı kapı ve pencerelere doğru genişleyen yeni ibadethanelerin unsur, yapı, form ve dekorlarında- mimari ve sanat cihetinden ilkleri ve sonrasındaki tekamülü birlikte gösteren bir mescittir.
Bunu benzerleri üzerinden şöyle de ifade edebiliriz: İnşası I. Abdurrahman tarafından başlatılan (786) Kurtuba Ulucamii’nin, bugünkü Sevilla Katedrali’ndeki minarenin, Granada el-Hamra’sının, Rabat ve Fez ile Marakeş’teki birçok mescitle, minarenin, medresenin… “öncüsü” Sîdî Ukbe Ulucamii’dir.
Bu camiyi görmeyenlerin, zikrettiğimiz mimari eserlerdeki tekamülü layıkıyla görmeleri çok zor olacaktır.
