Orta Doğu ve Balkan coğrafyasının dışında çok az yer vardır ziyaret ettiğimde hüzünlendiğim ve yüreğimde derin bir acı hissettiğim. Bu bağlamda ilk sırayı Endülüs alır. Dile kolay 711 den 1492''e kadar, tam 781 yıl Müslümanların hâkimiyetinde kalmış.

Endülüs medeniyeti teolojiden sanata, edebiyattan tıpa, mimariden şehir kültürüne kadar İslam dünyası ve batıyı derinden etkilemiştir. Reform ve Rönesans''ın Endülüs medeniyetinin etkileşimiyle başladığını iddia eder bazı araştırmacılar. Tartışmasız büyük bir katkısı vardır.

2010''da Sultan Ahmet''te Türk İslam Eserleri Müzesi''nde "Çizginin Esrarı" adında fotoğraf sergisi açmıştım. Serginin konsepti, mimari yapıların üzerindeki "hat sanatının" fotoğraf diliyle anlatılmasıydı.

Sergide Endülüs''ten iki fotoğraf vardı. Bir tanesi Gırnata''da Elhamra Sarayı''nın duvarındaki Arapça kûfi hatla yazılı "Allah''tan başka galip yoktur" ve diğeri de Sevilla''da Giralda Katedrali''nin arka kapısında aynı karakterde "Mülk yalnızca Allah''ındır" yazılı bir detay.

Endülüs fotoğraflarının altına nereden çekildiğine dair bir bilgi koymamıştım. Bir kişinin dışında sergiye gelenler de detay oldukları için yalnızca hatlarıyla ilgilenmişlerdi. O da Sevilla''dan gelen bir turist kadındı. İki fotoğrafı görünce heyecanlandı, "bu Giralda Katedrali''nin arka kapısı" dedi. Sohbete başladık. Kendisinin Hristiyan ama atalarının Müslüman (Morisko) olduğunu söyledi. Sergiyi gezip kapıdan çıkıp giderken birden geri döndü ve "hiç belli olmaz belki bir gün bizde" dedi.

O an, Sevilla''daki Giralda Katedrali''nin yanındaki minarenin (çan kulesi) aşınmış basamaklarından şerefesine doğru tırmanırken her adımda yüreğimde duyduğum acıdan daha fazlasını hissettim.

Endülüs ziyareti, "Mülk yalnızca Allah''ındır ve Allah''tan başka galip yoktur" gerçeğini yüreğime işlemişti.

Giralda Katedrali''nin bulunduğu alanda daha önceleri bir cami bulunuyordu. Minaresi ise Muvahhidler döneminin en önemli mimari eseri idi. Aynı eserden Marakeş ve Rabat''ta bulunmaktadır. İspanya Krallığı Sevilla''yı aldığında Cami minaresi, avlusu ve giriş kapısının dışında yıkılmış yerine katedral yapılmıştır. Kral Alfonso X caminin yıkılmasını engellememiş ama minarenin yıkılmasına karşı çıkmıştır. "Tek bir taşını yerinden oynatanın akıbeti kılıçtır" sözünü kullanmıştı.

Kurtuba''ya vardığınızda Endülüs İslam medeniyetinin ulaştığı zirveye tanıklık edersiniz. Kurtuba camini ziyaret edip hüzünlenmemek, ağlamamak imkânsızdır. Vadi-i Kebir (Guadalquivir) nehrinin kenarındaki caminin temeli 785''de atılmış ve bir yıl içinde tamamlanmıştır. Her sultan camiye mimari üslubunu bozmadan ek yapmış ve 911 yılında son halini almıştır. Endülüs İslam Devleti tarih sahnesinden çekildikten sonra:1523''de caminin orta yeri yıkılmış ve katedral yapılmıştır. Geri kalan kısmı tıpkı Ayasofya cami gibi müzedir artık.

Endülüs İslam Medeniyetinin tarih sahnesinden çekildiği anların bir benzeri Bosna Hersek''te yaşandı.

1992''de Bosna Hersek Cumhurbaşkanı merhum Alija İzetbegoviç''le görüşmek üzere başkanlık ofisindeki beklerken bir adam selam vererek yanımıza geldi. Kendisini takdim ettikten sonra hemen söze girdi: "Sırplar Bosna Hersek''e saldırdıkları ilk günlerde katliamlar yapmaya ve insanları göç etmeye zorladılar. Geri dönme ümitlerimizi yok etmek için evlerimizi ve iş yerlerimizi yakmaya başladılar. Bu yetmiyormuş gibi aidiyet duygumuzu, hafızamızı ve köklerimizin tümünü silmek için ibadethanelerimizi yani camilerimizi ateşe verdiler. Ben Zvornik''liyim bizim şehrimizde tarihi bir camimiz vardı onu da yıktılar. Bu bizim kimliğimizdi. Savaş bittiğinde sizden bu camiyi tekrar yapmanızı istiyorum" dedi.

Fehim Bey''in elini tuttum ve "sen merak etme savaş bitsin biz bu camiyi aslına uygun yeniden inşa ederiz" dedim.

Bosna Hersek''te Sırp saldırıları sonucu birçok cami ağır tahribata uğradı veya yıkıldı. Bunların başında Foça''da Alaca Cami ve Banya Luka''da Ferhadiya Camii geliyor.

Savaşlarda en ağır tahribat genelde ibadethanelere verilir. Osmanlı Devleti tarih sahnesinden çekilirken geride bıraktığı topraklar üzerinde inşa ettiği camiler ya yıkıldılar veya yıkıma terk edildiler. Balkanların neresine giderseniz gidin bu tür camileri görmeniz mümkün. Şehrin dışında kalanlar yıkıma terk edilmiş. Merkezlerindekiler de amaç dışı kullanılmış. Geçmiş dönemlerde birçok cami depo veya ahır olarak kullanılmıştı.

1996''da Makedonya''nın Manastır (Bitola) şehrine gitmiştim. Manastır hafızalarımızda yer almış bir şehirdir. Şehrin merkezindeki camilerden biri sanat galerisine dönüştürülmüştü. Bu tür örneklere ülkemiz dâhil olmak üzere birçok yerde rastlayabilirsiniz. İlginç olan ise Manastır''daki galeride cinselliği içeren temalı sanatların sergilenmesiydi.

Yıllardır Ayasofya Camii de müze olarak kullanılıyor. Bunun ötesinde bir sergi ve konser salonu olarak da kullanılıyor. Sergi öncesi genelde kokteyl düzenlenir. Bazı kokteyller içinde yer alınan mabedin mehabetine uygun olmayabilir.

İsrail işgali altındaki Birüssebi (Beersheba) kentindeki eski Osmanlı eseri Birüssebi (Beersheba) Camii''nin avlusunda, 5 Eylül''de iki gün sürecek bir içki festivali düzenlenecek. Festivale içki üretimi yapan 30 İsrail şirketinin katılacağı, İsrail''de üretilen şarapların yarışacağı ve festival akşamlarında İsrail''in meşhur sanatçılarının katılımıyla müzik programlarının düzenleneceği belirtildi.

Alija, Yahudi asıllı Fransız filozof Bernard Henry Levi''ye: "Burası Bey Camii, Katolik Katedrali, Eski Ortodoks Kilisesi ve Sinagogun bulunduğu, hiçbirinin diğerinin yoluna çıkmadığı ve kutsiyetine saygı gösterdiği küçük bir alan. İnandığımız kitap ve Türklerden öğrendiğimiz medeniyet herhangi bir kutsal nesneyi tahrip etmemizi sarih bir biçimde yasaklamıştır. Bu bizim zaferimizin anahtarıdır" demişti.

Mescid''ül Aksa gibi Birüssebi Camii''ne ve onun kutsiyetine yönelik tahrik edici, aşağılayıcı hareketi yapanlar kaybetmeye mahkûmdurlar.

"Mülk yalnızca Allah''ındır ve Allah''tan başka galip yoktur."