İskoçya"nın Edinburg şehrinde 1-3 Kasım 2013 tarihlerinde katıldığım 3. Tatlıdil Forumu"ndaki notlarımı aktarmaya devam ediyorum. Sizleri, "Işıkları nasıl açık tutabiliriz: Kıtlaşan arz ve artan talep karşısında enerji, enerji güvenliği ve enerji sürdürülebilirliği nasıl sağlanır" başlıklı oturumun notlarıyla baş başa bırakıyorum.
***
İngiltere kömür santrallerinin tamamını kapattı. Eski nükleer santrallerinin de büyük bölümünü kapattı. Öyle ki Almanya"dan daha fazla nükleer santral kapattı. 2023"te de hepsini kapatmış olacak. Ancak bir taraftan da şimdi yeni büyük bir nükleer santral kurmaya hazırlanıyor.
İngiltere 2015 seçimlerine giderken elektrik açığı yaşayacak. Bu sürede milli gelir yeterince artmazsa elektrik fiyatları 2015-2016 yıllarında sert şekilde yükselecek. Bu da seçim döneminde ciddi bir politik probleme yol açacak. Birinci gündem maddesi olacak. İngiltere"de gelecek 3-4 yılın en önemli gündem maddesi enerji açığı tartışmaları olur.
Avrupalıların enerjiyle ilgili tezleri tamamen çöktü. 2004-2007 arasında Avrupalıların tezi şuydu: dünyada fosil enerji fiyatları sürekli yükselecek. Biz ise güneş, rüzgar gibi yenilebilir enerjiye yatırım yapacağız ve 2020"ye gelindiğinde Amerika"nın fosil yakıtlarından ve dünyadan daha ucuza enerji kullanıyor olacağız. Ancak bu tez tamamen anlamsız hale geldi.
Amerika"da ve Kanada"da enerjide sıra dışı bir devrim oldu. Aslında bu tüm dünyanın devrimidir. Dünyanın bol miktarda kaya gazı ve kaya petrolü rezervine sahip olduğu ortaya çıktı. Bunun da yakın bir zamanda bitmeyeceği anlaşıldı. Kısa bir süre sonra, kaya gazı ve kaya petrolü devrimi sayesinde Kuzey Amerika enerjide kendine yeter hale gelecek. Amerika"nın ticaret açığının yarısı enerji kaynaklıydı. Şimdi bunu azaltacak. Ancak Meksika, Kuzey Amerika"ya göre kaya gazında işçilik avantajına sahip.
ABD"nin Ortadoğu"daki varlığı artık ekonomik nedenlere değil politik nedenlere bağlı olarak açık tutuluyor. ABD"nin Suudi Arabistan"a petrol bağımlılığı hızla azalıyor. Bu aynı zamanda, Avrupa Birliği"ne ve Çin"e Ortadoğu"da güvenlik şemsiyesi sağlayan ABD"nin artık bunu sağlamayacağı anlamına geliyor. AB ve Çin bu bölgede deniz ticaret yollarında ve enerji arz güvenliğinde sıkıntıya düşebilir. Avrupalılar güvenlik sorunu dışında, ABD"ye karşı büyük bir rekabet dezavantajıyla da karşı karşıya kalacak. Türkiye böyle bir ortamda, Avrupa"nın Ortadoğu"dan fosil yakıt tedariki bağlamında çok kritik bir rol oynayacak.
20 senedir düşman olan ABD-İran ilişkileri düzelir ve İran da Irak"ın istikrara kavuşmasına yardımcı olursa, İran ve Irak enerji kaynaklarının Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına taşınması, mutlak olarak merkezi bir rol oynayacak. Bu durumda, Çin ve ABD"nin Körfez bölgesindeki enerji arz güvenliği tehlikeye düşebilir.
Türkiye ile yıllardır müphem bir ilişki sürdüren Avrupalılar, şimdi enerji arz güvenliği açısından kendi gelecekleri açısından Türkiye"nin mutlak önemli bir konumda olduğunu anladı.
Batı"da karbon salınımını (C02) en hızlı düşüren bölge Avrupa değil ABD. Kaya gazı ve kaya petrolü enerji tedarikinde daha kaliteli olduğu için Amerika"da kömür üretimi hızla azalıyor. Oysa Avrupa"nın karbon salınımında artış var. Almanya yeni bir kömür santrali kurdu. Karbonda Avrupa"nın "kirli adamı" Almanya"dır. Küresel arenada her ne kadar güneş ve rüzgar santrallerini ön plana çıkarsa da Almanya nükleeri ve gazı bırakıp ucuz kömüre doğru yöneliyor. Almanya halen kömüre dayalı bir ekonomidir.
Enerjide küresel tüketim haritası tamamen değişti. Eski hikayede enerji üreticileri üretimin büyük bölümünü OECD dünyasına ihraç ediyordu. Şimdi ise Çin ve Hindistan öncülüğündeki gelişmekte olan ülkelere çalışıyorlar. Şu anda Çin"de bin kişiye 40 otomobil düşüyor. Bu rakam 2035"te 150"ye çıkacak. Pekin"de her gün trafiğe çıkan araç sayısı bin 900. Hindistan"ı ve diğer gelişmekte olan ülkeleri siz tahmin edin. Talep hızla artıyor. Bu gidişle Suudi Arabistan yüzyılın ortalarında net petrol ithalatçısı konumuna düşebilir.
Tedarik cephesinde işler tersyüz olacak. ABD, 2017 sonunda doğalgaz üretiminde Rusya"yı tahtından edecek. Ham petrol üretiminde ise Suudi Arabistan"ı tahtından indirecek. Çünkü ABD"nin ham petrol üretimi 2018"de günlük 12 milyon varile çıkacak.
Yeni petrol üretim sahaları devreye girmeye hazırlanıyor. Brezilya"nın Santos sahası, Mozambik, Angola, Tanzanya ve Avusturalya gibi büyük petrol üreticileri geliyor.
Odadaki fil İran"dır. Normalleşme planlandığı gibi sürerse büyük bir petrol oyuncusu olacak. Irak şu anda 2.5 milyon varil petrol üretiyor ama çok hırslı üretim planları var. 2030"da günde 8 milyon varillik üretime ulaşmayı amaçlıyor.
Enerjide dünyanın yeni yükselen trendi "kaynak milliyetçiliği". Hükümetler ve yerel üreticiler kendi kaynaklarını yabancılarla paylaşmak noktasında çok kıskançlar.
Enerjinin 7 kız kardeşleri (Chevron, Exxon Mobil, BP, Shell..) yerini 7 erkek kardeşe bırakacak. Brezilya"nın Petrobras"ı, Malezya"nın Petronas"ı, Rus Gazprom, Çin"li CNPC, Azeri Socar yeni büyük oyuncu olacaklar. Bu iki grup arasında çatışma çıkacak. Ancak birbirlerine ihtiyaçları var.
Enerji fiyatlarında Atlantik ve Pasifik arasında büyük farklılıklar ortaya çıkıyor. Rusya bundan sonra petrol ve gaz fiyatlarının belirlemede ana oyuncu olamayacak, kaybedecek. Yeni oyun değiştiriciler Rusya"nın elinden bu kozu alacak. Sibirya sahası yaşlanıyor. Gazprom Avrupa"da Pazar kaybediyor. Türkiye de enerji tedarik kaynaklarını değiştirip çeşitlendirerek Rusya"ya bağımlılığını azaltıyor. Gazprom piyasa değerinin üçte birini kaybetti. Rusya içinde politik usta Igor Sechin"in desteği ile Rosneft"in rolü artıyor. Novatek güç kazanıyor.
Britanya"nın enerji politikası gerçekten berbat. Türkiye"nin örnek almaması gereken bir enerji politikasına sahip. Ancak Türkiye"nin yumuşak karnı da enerji maliyeti. Şu anda dünyanın 16. Büyük ekonomisi olan, 2023"te de dünyanın 10 büyük ekonomisinden biri olmayı hedefleyen Türkiye için Aşilin topuğu enerjidir. Bu hedefe ulaşabilmesi için ekonomiye "enerji gücü" sağlaması gerekmektedir. Ancak Türkiye doğalgazda yüzde 98 oranında, petrolde yüzde 93 oranında dışa bağımlı.
Şuan Batı"daki üniversitelerde en popüler yüksek lisans tez konusu enerji ve yeni enerji teknolojileri.3 boyutlu baskı teknolojisinin Bilgi Teknolojileriyle birleşmesi sonucu hatlara dayalı üretim modeli tamamıyla değişecek. Güneş enerjisi gelecek vaad ediyor ancak şu an kullanımda olan solar paneller son derece verimsiz. Evler, arabalar her şey yeni nesil güneş panelleri ile kaplanacak.
ABD"i siyasetçiler henüz Amerika"nın en büyük ucuz petrol ve gaz üreticisi olacağının farkında değil henüz. Buna göre politika geliştirmiyorlar. Uzun vadede ABD"nin Ortadoğu"yla ilişkisi sadece ve sadece İsrail nedeniyle ilgili olacak.
Çin denizaltıları nasıl Malaka Boğazı"nı koruyorsa Ortadoğu"da Körfez"i de korumak zorunda kalacak yakın zamanda. Bu herkesin tahmin ettiğinden daha kısa bir zamanda gerçekleşecek. Çünkü kendi güvenliğini kendisi sağlamak zorunda kalacak.
Kuzey Irak"ta Kürt bölgesindeki petrol ve doğalgaz yataklarından çıkıp kuzeye yönelen hat hayati önemde olacak.
Kaya gazı ve kaya petrolü sadece ABD"nin gerçeği değil. Dünyanın pek çok yerinde var. Ancak birçoğuna ulaşmak ya da çıkarmak ekonomik değil. Arjantin"de mükemmel yataklar var. Cezayir"de ABD"den daha büyük kaya gazı ve kaya petrolü rezervi bulunuyor. Çin"de de büyük rezervler var ancak kaya gazını ve petrolünü çıkarmak için gerekli olan su kaynaklarına çok uzakta olduğu için çıkarmak ekonomik değil.
Pek çok kişi Almanya"nın enerji politikasını satın aldı. Ancak onlar nükleer yerine kömürü getiriyor. Bu da karbon standartlarına uymamak anlamına geliyor.
Britanya dahil tüm Avrupa"da son 20-25 yılda iki büyük parti hep oy kaybetti. Yeşiller ilerledi ve liberallerin yerin koalisyon ortakları haline geldi. Yeşiller ilerledikçe de tüm Avrupa"da enerji bakanlıklarını alıyorlardı. En önemli istekleri nükleer santralleri kapatmak oldu. Ancak şimdi Yeşiller de oy kaybetmeye başladı. Yeşillerin yerine şimdi Aşırı Sağ Partileri iktidara ortak olmaya başladı.
Britanya"nın denizde yaptığı deniz türbinleri inanılmaz pahalı. Nükleer daha ucuz oysa. Burada elektrik üretmek ve dağıtmak normal fiyatlara göre 3 kat daha pahalı.
Almanya"da yakın zamanda yapılan bir ankette Alman tüketicilere çevre mi, daha yeşil bir ekonomi mi, büyüme mi, fiyatları mı daha önemli diye soruyorlar. Almanlar "fiyatlar" diyor.
Enerji ve dış politika asla birbirinden ayrılmaz. Enerji ve jeopolitik birbirinden asla ayrılmaz. Türkiye"nin İran, Rusya, Hazar devletleri, Erbil, Doğu Akdeniz ülkeleri ile ilişkilerine bakarsanız enerjinin çok önemli bir rol oynadığını net şekilde görebilirsiniz. Türkiye hükümetinin dış politika ve enerji bağlamında yeni stratejiler geliştirmesi lazım. Bu alanda sert güçten daha çok yumuşak gücü kullanmalı. Çatışmalardan uzak olmalı ve enerji arz güvenliği konusunda merkez olmalı.
Malakka boğazı çelişkisi Çin için anahtar önemde. Şuandan itibaren 2030"a kadar Çin"in enerji ihtiyacının yüzde 80"i Körfez bölgesinden ve Afrika"dan gelecek. Peki Malakka boğazından geçebilecek mi? Çünkü bu boğaz ABD"nin 7. Filosu tarafından kontrol ediliyor. Çin ordusunun generalleri bundan çok rahatsız. Çinliler ileride ABD ile problem yaşadıklarında enerji tedarik yolunun tehlikeye düşeceğini çok iyi biliyor. İşte tam da bu nedenden dolayı Çin kara temelli boru hatları inşa etmeye başladı. Doğu deniz kıyılarından Sincan bölgesine, Türkmenistan"a, Kazakistan"a ve İran"a boru hatları döşüyor. Körfez"e böyle bağlanmaya çalışıyor. Çin"li petrol şirketinin üst düzey yöneticisi, "karadan binlerce kilometrelik boru hattı döşüyorsunuz bunun ekonomik olmadığı açık" sorusuna, "Çin seddini inşa ederken maliyetine mi baktık, bu bizim için ulusal güvenlik meselesi" cevabını verdi.
Henüz oyunda olmayan enerji kaynakları ve oyuncuları var. Japonlar metan hidrat üzerinde çalışıyor. Arktik bölgede buzlardan dolayı petrol çıkarılamıyor, dünya rezervinin üçte biri orada. Türkmenistan ve Rusya"da pek çok bölge henüz oyunda değil. Dünyada çıkarılmamış çok kaynak var.
Kanada bazı noktalarda ABD"den daha önemli bir oyuncu olacak. Çin dünyanın en büyük kaya gazı rezervlerine sahip ancak 5 yıldan önce çıkarabilmesi mümkün görünmüyor.
ABD, çıkardığı kaya gazını dünyaya satmıyor. Çünkü kendi rekabetçiliğini artırmak için kullanıyor. Bin Metreküpü ABD"de 3.7 dolar. Avrupa"da 14 dolar. Rekabette öne geçmek istediği için stratejik kaynaklarına iyi fiyat verseler dahi dışarıya satmıyor.
Türkiye"nin nükleer adımları enerji güvenliğini sağlamaya dönük önemli bir adımdır.
Fukuşima"dan sonra dünyada nükleer santrallerden Japonya dahil geri adım atan kimse olmadı. Dünyanın 32 ülkesinde 440 nükleer santral var. Nükleer rönesansta gerileme yok. Birleşik Arap Emirlikleri, Abu Dhabi şu an dört tane nükleer santral kurmak üzere hazırlık yapıyor. Suudi Arabistan da nükleer santral kurmak istiyor.
Enerjide fiyatlar arz talep dengesine göre değil enerjinin güvenliğine göre inip çıkıyor. Fiyatları en çok etki eden şey güvenlik olmaya başladı. Enerjide fiyatı tayin eden şey güvenlik.
Çin denizaltılarını Malaka boğazına ya da Hürmüz boğazına göndermekte hiç acele etmeyecektir. ABD"nin sağladığı güvenlik şemsiyesi altında yumuşak gücünü ve serbest dolaşımını kullanmayı daha uzun bir süre sürdürmeyi tercih edecektir.
Amerika"nın savunma havacılık ihracatı 100 milyar dolar. Körfez, en büyük müşteriler arasında. İsrail"in güvenliği de söz konusu olunca ABD"nin Ortadoğu"dan çekilmesi imkansız. Bununla beraber BRICS ülkeleri de artık bölgede ağırlığı koymaya başlayacak.
Çin ve Rusya devlet kapitalizmini ilişkilerde tüm ağırlığıyla uyguluyor. Avrupa ise hala pazar temelli, arz talep mekanizmasını uygulamaya çalışıyor. Ama Çin ve Rusya"nın devlet kapitalizmi karşısında pazar temelli yaklaşım bir işe yaramıyor. O nedenle Avrupa, Türkiye üzerinden geçecek Hazar petrolü ve gazını almayı istiyorsa, Çin"e ve Rusya"ya karşı yeni mekanizmalar geliştirmek zorunda. Ayrıca, Orta Asya enerji pazarında Çin ve Rusya da kendi aralarında çekişiyor. Öte yandan da ortaklıkları var. Rus devletinin enerji şirketi Rosneft, Çin"in petrol ihtiyacının yüzde 25"ini Rusya"dan karşılamak için hazırlık yapıyor.
