Çocukken dergilerle aranız nasıldı? Benim gibi 90’lar neslindenseniz bir çocuk dergisiyle karşılaşma ihtimaliniz yüksek. Türkiye Çocuk, Doğan Kardeş, Tercüman Çocuk ya da Diyanet Çocuk. Bu dergilerden biriyle yollarınız kesişti mi? 1870 yılında Mümeyyiz gazetesinin çocuklar için hazırladığı bir ekle başlayan Türk çocuk dergiciliği özellikle 70’li yıllardan sonra tırmanışa geçiyor. O günden bugüne yayın hayatına devam edebilmiş dergiler de var bunların içinde, çoğunlukla ekonomik sebeplerle yayınını durdurmak zorunda kalmış dergiler de. Hâlihazırda yayınlanan dergilere bakacak olursak epey canlı bir tablo karşılıyor bizi. Kamu kuruluşlarının, belediyelerin, özel kurumların, bankaların, sivil toplum örgütlerinin çocuklara yönelik yayınlara ihtimam göstermeleriyle çeşitlilik epey artmış görünüyor. Tabii müstakil çabalarla yayın hayatına devam eden dergiler de yok değil.
Diyanet Çocuk, TRT Çocuk, Meraklı Minik, Bilim Çocuk, PTT Çocuk, RTÜK Medya ve Çocuk, Değer Çocuk dergileri; kamu kurumlarının çıkarttığı dergilerden. Aile Çocuk, Özel Eğitim Çocuk, Sağlık Çocuk, Jandarma Çocuk, Kültür Çocuk, Sincap Orman, Çevre ve Çocuk dergileri de bakanlıkların yayımladıkları dergiler. Mavi Kırlangıç ve Yavru Kırlangıç dergileri Yeşilay tarafından hazırlanıyor. Kumbara ve Şeker Çocuk dergileri ise bankaların desteğiyle çocuklarla buluşuyor. Bunların dışında sivil toplum örgütlerinin ve yayınevlerinin desteğiyle çıkan çocuk dergileri de mevcut. Kardelen Çocuk, Vefa Çocuk, İHH Çocuk, Karpuz, Hark Dergi, Altın Çocuk, Siyer Çocuk, Mavi Fidan, Şeker Ağacı, Çamlıca Çocuk, Kaşif Çocuk’u bu dergiler arasında gösterebiliriz. Bilge Çocuk, Bilge Minik, minikaGO, minikaÇOCUK, Kukuli, Türkiye Çocuk, Araştırmacı Çocuk, Süper Penguen dergileri ise özel kurumların çatısı altında çıkan dergiler. Dergi Mudita ve Kocaayak Dergisi bireysel çabalarla e-dergi olarak yayımlanıyor. Listeye aldığımız dergiler; çoğunlukla bir tema çerçevesinde çocukları kaliteli görsel ve etkinliklerle buluşturan, aynı zamanda okurda edebi bir zevk oluşturacak hikâyeleri, şiirleri, çizgi romanları sayfaları arasında görebildiğimiz dergiler. Bunların yanı sıra; bir animasyon karakteri etrafında tasarlanmış, boyama ve yapıştırma ağırlıklı, metnin neredeyse yer almadığı, hediye oyuncaklarla satışa sunulan, ticari kaygılarla çıkarıldığını düşündüğümüz dergiler de mevcut. Bunları listeye almaya lüzum görmediğimizi ve yayın hayatına devam ettiği hâlde gözden kaçırabildiğimiz dergiler olabileceğini hatırlatmakta fayda var.
Peki, iyi bir çocuk dergisi hangi özellikleri taşımalı? Çocuk dergileri çocuklara okuma sevgisini kazandırmada nasıl bir rol oynuyor? Çocuk dergileri geleceğin yetişkin okur kitlesini oluşturmada ne kadar etkili? Bu ay çocuk dergilerinin yayın kurulunda yer alan isimlere bu soruları yönelttik. Görüş aldığımız isimler; muhatap kitlenin yaşına uygun olarak hazırlanmış metinlerin çocuğa edebi bir zevk aşılaması gerektiği ve bunun kaliteli çizimlerle desteklenmesi gerektiği konusunda hemfikir. Dikkat çektikleri bir nokta da dergilerin okuma kültürünün gelişmesinde önemli bir yere sahip olduğu. Buyurun; H. Salih Zengin, Elif Tokkal, Şaban Muslu, Tuğba Coşkuner, Osman Turhan ve Esma Güner konuyla ilgili neler söylemiş, birlikte okuyalım.
Dergiler çocukları düzenli okumaya teşvik eder
Nitelikli bir çocuk dergisi için birden fazla kriter var aslında. Derginin; ismiyle, kapak çizgisi ve tasarımıyla, içeriğiyle yaş grubun beklentisine uygun olması gerekir. Konular işlenirken çocuğun merak duygusuna hitap etmeli, bilgiler eğlenceli ve dikkat çekici hâle getirilerek sunulmalıdır. Hem eğlendirici hem de öğretici özelliklere sahip bir dergi mutlaka çocukların dikkatini çekecektir. Çocuklar için görsel materyaller büyük önem taşır. Çocuğun gelişim seviyesine uygun olacak şekilde hazırlanan metinlerin, yine aynı hassasiyet gözetilerek hazırlanmış çizgilerle ve dikkat çekici fotoğraflarla ve renkli bir tasarımla sunulması dergiyi daha cazip hâle getirecektir. Aksi halde çocukların dergi ile bağ kurması mümkün olmayacaktır. Çocuklar bilgi ağırlıklı uzun didaktik metinlerden hoşlanmazlar. Gerek resimleme gerekse metin anlamında yaş seviyesinin altında içerik sunarsanız yine benimsemeyecektir. Yine aynı şekilde kullanılan dil, çocuğun yaşına ve dil gelişimine uygun olmalıdır. Aynı zamanda, dilin zengin ve çeşitli olması çocuğun dil gelişimine katkıda bulunacaktır. Yaş seviyesi ve pedagojik formasyon gözetilerek ahlaki ve milli değerler de uygun bir üslup ile verilerek çocukların ahlaki gelişimleri de desteklenmelidir. Her ay farklı konularda, farklı türlerde içerikler sunarak çocuğun geniş bir perspektife sahip olmasına yardımcı olmalıdır. Onların üretkenliğini ve ifade yeteneğini bu ve benzeri şekilde desteklemek dergi ile güçlü bir bağ kurmalarını sağlayacaktır. Çocukların okuma alışkanlığı kazanmalarında çocuk dergileri önemli bir araç olarak görülebilir. Çoğu çocuk için dergiler, kitaplara kıyasla daha kolay okunabilen, eğlenceli yayınlardır. Bu da çocukların okuma sürecine kolay bir şekilde başlamalarını sağlayacaktır. Aylık dergiler, çocukların düzenli olarak yeni içeriklere ulaşmasını sağlar. Bu süreklilik, ilgi alanlarını keşfetmesine ve özellikle okuma alışkanlığının geliştirilmesine yardımcı olacaktır. Çocukların çizdikleri resimleri, yazdıkları hikâyeleri veya şiirleri, çektikleri fotoğrafları dergiye göndermeleri de okuma hatta yazma alışkanlıklarına önemli oranda etki edecektir. Geleceğin yetişkin okur kitlesinin oluşturulmasında çocuk dergilerinin son derece etkili olduğunu düşünüyorum. Dergiler, çocukları düzenli olarak okumaya hatta yazmaya ve çizmeye teşvik eder. Bu da ilerleyen yaşlarda nitelikli bir okur olmalarının yolunu açacaktır.
Dergi bir sofra gibidir içinde envaiçeşit tat bulunur
İyi bir çocuk dergisinin dili akıcı ve anlaşılır; çizgi ve tasarımı da hedef yaş kitlesine uygun olmalıdır. Çocuk dergilerinin okuma sevgisini kazandırmada önemli bir yeri ve rolü olduğunu düşünüyorum. Çocuk kitabını bir ana yemeğe benzetebiliriz, dergileri ise bir sofraya. Derginin içinde çorbası, tatlısı, zeytinyağlısı, acı soslusu, yoğurdu, salatası… envaiçeşit bulunabilir. Dergide farklı farklı yazılar, çizgiler vardır. Çocuk dergide bir yazıyı beğenmezse başka bir yazıyı beğenip okuyabilir. Bir çizgiyi beğenmezse öteki sayfadaki çizgiyi beğenebilir. Bulmacalarında kendisine hitap eden bilmece-bulmaca bulabilir. Arkadaşıyla beraber yapabileceği bir etkinliği çocuk dergilerinde bulması mümkündür. Çocuk dergilerinin geleceğin yetişkin okur kitlesini oluşturmada da büyük bir etkisi olduğunu düşünüyorum. Bunu bizzat yaşayarak tecrübe ettim. Çocuk yaşlarımda yurtta kalıyordum. O zamanlar ders kitaplarından başka kitap-dergi okumak yurdumuzda yasaktı. Fakat kaçak yollardan Türkiye Çocuk dergisini alır, gizli gizli okurduk. Okumayı bitiren arkadaşım dergiyi başka bir arkadaşımıza verirdi. O da bitirince diğer bir arkadaşım alırdı. Böylece bir dergi elden ele dolaşırdı. Hâlen o arkadaşlarımızla bir araya geldiğimizde kitap muhabbeti yapabiliyoruz.
Dil terbiyesine katkı sunan yayınlara ihtiyacımız var
Şu anki birçok çocuk dergisi aslında okula, derslere ve sınava yardımcı olsun diye hazırlanan bilim dergileri. Genelde kısa bilimsel metinlerden, bulmacalardan ve birkaç bilmeceden oluşuyor. Çocuk edebiyatı dergisi yok. Ara sıra bu alanda gayret gösteren ekipler çıkıyor ama bu dergilerin okur sayısı diğerlerine nazaran daha az olduğu için dergi yayımlanmaya devam edemiyor. Çocukların haz aldığı, ders kitaplarının yardımcı etkinlik kitaplarına benzemeyen, edebi açıdan lezzet veren, dil terbiyesine katkı sunan, içinde bol bol kurgu eserin de yer aldığı dergilere ihtiyacımız var. Ben kendi arkadaşlarım, ekibim ve atölye katılımcılarımla birlikte bu alanda çalışıyorum. İsterim ki daha çok kişi uğraşsın. Dergiler çocuklara derin öğrenme ve okuma yapacakları yeni kapılar aralayan süreli yayınlar. Çocuk dergide bir şeyin tadını alır ve o tadın kaynağını bulmak için araştırmalar yapmaya başlar. Bu da entelektüel anlamda çocuğa büyük bir katkı sunar. Dergide gördüğü bir dosya konusu, onu kendine çekip yıllar süren bir öğrenme yolculuğuna çıkarabilir. Küçüklüğünde kitaplarla ve dergilerle tanışmamış kişiler, büyüdükten sonra bunu bir ihtiyaç ve haz kaynağı olarak görmekte zorlanıyor. Dergiler aynı zamanda her ay aynı insanlarla, aynı köşelerle ve aynı yayın ekibi ile bir buluşma yeridir. Çok sevdiğiniz insanlarla belli aralıklara görüşmek için sözleşmişsiniz gibi hissedersiniz. Bu, çocukların yayıncılığı tanımasını ve yazarlarla bağ kurmasını sağlar. Süreli bir yayını devamlı takip etmek, büyük bir sabır ve aidiyet gerektirir. Bu da çocuğun iyi bir okur olmasını destekler.
Çocuğu kitaba hazırlayan önemli bir kaldıraçtır
Çocuk dergisinde en önemli şey çocuğun gerçek gündemini iyi bir dil, üslup ve çizgiyle yakalayabilmektir. Ve bunun mutlaka ‘çocuğa görelik’ ilkesi çerçevesinde olması elzemdir. Çocuklara her konuyu anlatabilirsiniz; yeter ki çocukların anlayabileceği, duygusal ve zihinsel gelişimlerini zedelemeyecek dili kurun. Bu okul dönemi çocukları için geçerli bir durum elbette. Okul öncesi dönemdeki çocuklar için yapılan dergilerde ise ‘bağ’ kurma kriteri önem taşır. Yani çocuğun yaşadığı hayatla, çevreyle, ailesiyle, doğayla, kavramlarla kurduğu bağı doğru şekilde yönetmek gerekir. Bu dönemde çocuklarda filizlenen sanatsal ve estetik duyguların zeminidir çocuk dergileri. Derginin dili ve illüstrasyonları sayesinde çocukta erken dönemde estetik bir çıta belirlenebilir. Ayrıca sunduğunuz içerikle bu dünyayı daha iyi tanıma ve çevresel farkındalıkları artırma konusunda da önemli bir işleve sahiptir. Bu haliyle de anne-babanın en büyük yardımcısıdır. Dergilerin en büyük özelliği çocuk için zengin bir büfe sunmasıdır. Çünkü çocuk dergileri farklı konuları ve disiplinleri bir arada sunma fonksiyonunu icra ederler. Aldığınız bir dergi aslında mini bir kütüphane gibidir. İçerisinde masal ve şiirlerden çizgi romanlara, öğretici bilgilerden bilmecelere, denemelerden mizaha kadar çok farklı bir yelpazede pek çok üslubu ve konuyu çocuğa kısa ve eğlenceli biçimde sunar. Dergiyi alan ve ilgilendiği bir konuyla ilgili mutlaka birkaç sayfaya rastlayan çocuk buradan hareketle bir okuma serüvenine dahil olur. Her ay düzenli şekilde bir dergi takip eden çocukta filizlenen bu okuma dürtüsü çocuğu kitaba hazırlar. Bir çocuğun kalın bir kitabı okuması zordur ve gözünü korkutabilir en başta. Hâliyle dergiler çocuğu kitaba hazırlayan önemli bir kaldıraçtır. Çocuk, dergiler sayesinde ilgi duyduğu veya duyacağı konularla karşılaşarak bir anlamda okuyacağı kitapların konu ve türüyle ilgili bir alıştırma da yapmış olur. Eğer derginin edebiyat dili sağlam ise okumanın zevkine daha çabuk varır ve kitaplarla bağı kuvvetlenir. Çocuğa elmayı sevdirirseniz elma ağacını da sever. Dergiler, kitabın meyveleridir. Dünyadaki her şey teknolojiye bağlı olarak değişti, evet doğru. Tüm paradigmaların yeniden kurgulandığı bir çağdayız. Ancak geleceği kuran ve kurgulayan kişiler yine hayal kuran ve okuyanlar olacaktır. Benim inandığım şey, günümüz çevrim içi çocuklarının algılarını, düşüncelerini ve hayata bakış açılarını ıskalamadan çocuğa seslenen nitelikli çocuk dergilerinin geride iyi okuyan, hayatı sorgulayan yetişkinler bırakacağıdır.
Dergiler çocukların ilgi alanlarını fark etmelerine katkı sunar
İyi bir çocuk dergisinde öncelikle metin, illüstrasyon ve tasarım üçlüsü, birbirini tamamlamalı. Metnin Türkçesi güzel, kurgusu iyi olmalı. Çocuk, eseri zevk alarak okuyorsa bu, metnin iyi ve çocuğa göre yazıldığını gösterir. Dergideki resim ve fotoğraflar da oldukça önemli. Çocuk, resme bakarak o köşeyi okuyup okumayacağına karar verebilir. Resimler çocuğa ilham da vermeli aynı zamanda. Tasarım da karışık değil, sade olmalı. Dergiler konu ve tür açısından kitaplara göre daha zengindir. Bir dergide hikâye, masal, şiir, bulmaca, çizgi roman vs. hepsini bir arada bulabilirsiniz. Bu sebeple okur, bir konu veya tür ilgisini çekmese bile diğerine bakabilir. Bu, çocuğun ilgisinin nelere yönelik olduğunu daha net anlamaya da yarar. Hikâye ile mi şiirle mi bulmacalarla mı ilgileniyor yoksa derginin çizimleri mi ilgisini çekiyor? Belki de çocuğun resme alakası vardır. Zira okurlarımız dergimizde gördükleri bir resmi çizip bize gönderebiliyorlar. Biz de zevkle yayınlıyoruz. Ayrıca dergiler; okumayı sevmede ve okuma alışkanlığı edinmede önemli bir etkendir. Bir dergiye abone olmanın okumada sürekliliği sağlaması, okuru geliştirmesi açısından avantajlı olduğunu düşünüyorum. Okumayı sıkıcı bulanlar, dergideki kısa ve kapsayıcı köşelerle okuma alışkanlığını daha çabuk kazanabilirler. Dergi köşeleri sayesinde çocuk sıkılmadan, eğlenerek öğrenirken okuma alışkanlığını da kazanmış oluyor. Kazanmış olduğu bu okuma alışkanlığı sayesinde ileride pek çok alandaki esere yönelmesi daha kolay ve kalıcı olabilir.
Okuma kültürünün gelişmesinde önemli
Çocuğu ‘’insan’’ olarak düşünüp ona göre davranmalıyız. Burada dikkati önemli bir şeye çekmek istiyorum. Özellikle birey demedim. Çünkü birey, fert yerine kullanılmış modern literatürün ürettiği bir kavramdır. Bireyci ve ferdiyetçi bir çağrışım ise bencilliği içerir. Sosyal alanı ve sosyalliği ortadan kaldırır ve çocuğu yalnızlığa iter. Çocuklara bunu aşılamak da tercih etmeyeceğimiz bir durum. Yaşına uygun kelimelerle olayları kavrayabilecek nitelikte ve çok hassas yapıda çocuklar. Bunların farkında olarak içerik oluşturmalıyız. Çocuğun seviyesine uygun kelime, çizim ve görsellerle metin üretildiğinden çocuğun dünyasına hitap eden içeriklere dergilerde yer veriyoruz. Çocuk dergileri görsel ve çizimlerle şekillendirildiği için metin kısmı az tutularak çocuğun ilgisi çekilebilir. Görseller çocuğa hayal kurma imkânı vermelidir. Hayal kurabilen çocuk metni de merak eder ve okumaya başlar. Dergide masal, hikâye, karikatür, fikri altyapısı olan etkinlikler, çocuğa üretme ve keşfetme imkânı veren içeriklerle çocuğun ilgisini metne çekiyoruz. Bu da zamanla çocuğa okumayı sevdiriyor. Çocuk dergileri süreli yayın okuma kültürünün gelişmesinde çok önemli bir göreve sahip. Belli aralıklarla masal, hikâye, deneme gibi farklı tür içeriklerle her çocuğun önüne ilgisini çekebilecek içerikler koyuyorsunuz. Görselleri ona göre belirliyorsunuz, eğlenerek öğrenecekleri etkinler hazırlıyorsunuz; dergideki bazı içeriklere geri dönüş isteyerek çocuğun dergi sürecine dahil olmasına imkân sunuyorsunuz. Dolayısıyla çocuk okuma sevgisiyle birlikte nitelikli bir okur olma yolunda ilerliyor.
