On dokuzuncu yüzyılın büyük fikir ve devlet adamı, âlimlerinden olan devrinin en önemli ve renkli simalarının başında gelen Ahmed Cevdet Paşa’nın dört ciltlik eseri, 19. Yüzyılda Osmanlı Devlet Yönetimi Yeditepe Yayınları tarafından basıldı. Eser tercüme eserler konusunda mühim işlere imza atmış Seyit Ali Kahraman tarafından günümüz Türkçesine aktarılmış ve sadeleştirilmiş.
Ahmed Cevdet Paşa, dil ve edebiyat alanında da önemli hizmetlerde bulunmuştur. Eskiden yeniye geçişte Türk dilinin sadeleşmesi ve yaygınlaşmasında hizmet etmiş, Türk edebiyatının kendi içinde olgunlaşması hareketine yeni bir ciddiyet getirmiş bir devlet adamıdır.
Vakanüvisliği zamanında, önemli olaylara dair tuttuğu notlar tutmuştur. Bu notları düzenleyerek halefi Lütfi Efendi’ye değişik tarihlerde ve resmî yazılar hâlinde gönderdiği notlara Cevdet Paşa “Tezâkiri Cevdet” adını vermiştir. Ancak bu nüsha kaybolmuştur. Tezâkiri Cevdet’in elde bulunan nüshası, Cevdet Paşa’nın kendisinde alıkoyduğu müsveddelerdir.
Tezâkir’in kelime anlamı tezkireler, yani hatırlatmalar, bazı kişiler tarafından yazılan biyografiler demektir. Kitabın konusu devlet yönetimi ve yöneticileri olduğundan “On Dokuzuncu Yüzyılda Osmanlı Devlet Yönetimi” ismi uygun görülmüştür.
On Dokuzuncu Yüzyılda Osmanlı Devlet Yönetimi aslında Cevdet Paşa’nın vakanüvisliği zamanında bizzat kendisinin de içinde bulunduğu olaylara dair tuttuğu notlardan teşekkül eden bir hâtırat niteliği taşımaktadır. 40 tezkireden oluşan eserin ilk tezkiresi daha önceki vakanüvislerin durumları hakkındadır. Ardından gelen dört tezkire Lütfi Efendi’ye bazı vesikalar gönderdiğine dairdir. 6 ile 39. tezkirelerde ise Cevdet Paşa’nın bizzat yaşadığı Tanzimat devrinin bir kısım olayları ile bu dönemin hemen hiçbir eserde bulunmayan siyasî, sosyal ve ahlâkî durumu yer almaktadır ve bu yüzden eserin önemi bir kat daha artmaktadır. Eserde devlet ve saray adamlarının birbirleriyle olan çekişmeleri, türlü menfaat çatışmaları, İstanbul’un o zamanki iç yüzü sade bir dille anlatılmıştır.
HER KONUDA BAŞVURULAN BİR DEVLET ADAMI
Tanzimat’tan sonraki hemen bütün olayların içinde bulunan Cevdet Paşa’nın kendisinin her konuda başvurulan bir devlet adamı olmasının yanında geniş tarih bilgisine ve sosyal kültüre sahip bulunması, bu eserin önemini artırmış ve o dönem için bir belge niteliğini kazanmıştır. Özellikle kendisinin önemli rol oynadığı Bosna-Hersek Olayları, İşkodra Teftişi ve Kozan Islahatı gibi önemli olaylar hakkındaki resmî yazıları bu meseleler için en değerli belgeleri oluşturmaktadır. Kırk resmî yazıdan oluşan bu Tezâkir’in 40. bölümü tamamen kendi hayatını anlatmaktadır. Osmanlı padişahları Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz, Sultan V. Murad ve Sultan II. Abdülhamid zamanlarını idrak eden Paşa, bu dönemde tanık olduğu olayları tüm açıklığıyla yazmıştır. Zamanın padişahını, hanedan üyelerini, yöneticileri ve bilginleri gerektiğinde açıkça eleştirmiştir. Problemleri anlatırken konuya dair çözüm önerilerinde de bulunmuştur. On dokuzuncu yüzyılın siyasal ve sosyal hayatına vakıf olabilmek için en önemli kaynakların başında gelen Tezâkir, Cevdet Paşa’nın en önemli eserlerinden biridir.
