Dr. Cavid Veliyev
Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi /BAKÜ
İkinci Karabağ Savaşı`ndan sonra Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşme ihtimali ciddi şeklide arttı. Son olarak Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tam normalleşme olması için Ermenistan`dan Azerbaycan`la ilişkilerde somut adımlar beklediklerini, Azerbaycan`ın Türkiye için her zaman kırmızı çizgi olduğunu ve Türkiye-Ermenistan normalleşme sürecinin bundan sonra da Azerbaycan`la eşgüdüm halinde devam edeceğini vurguladı.
SİLAHLI ERMENİLER BÖLGEDEN ÇIKARTILMALI
Azerbaycan`ın Karabağ zaferi sonucu varılan anlaşmadaki iki madde hala yerine getirilmedi. İlk olarak 4. maddeye göre, Rus barış birliklerinin Azerbaycan vatandaşı Ermenilerin yaşadığı bölgeye girmesine paralel olarak silahlı Ermenilerin tamamen çıkması gerekiyordu fakat Rus barış birlikleri yasadışı silahlı Ermenileri çıkarmamakla kalmadı, “savunma hattı” kurmalarına da yardımcı oldu. Üzerinden 1 buçuk yıl geçmesine rağmen hala bölgede hem Ermenistan askerleri hem de yasadışı silahlı Ermeniler kalmıştır ve bu yasadışı silahlılar ateşkes ihlali sonrası 3 Ağustos tarihinde bir Azerbaycan askerini şehit etti. Azerbaycan ordusu bazen bunlara karşı küçük operasyonlar yaparak onları geri çekilmeye zorlamak ve silahsızlandırmak zorunda kalıyor. Bunlardan en önemlisi Mart ayında Ağdam çevresindeki Ferruh Dağı`ndan çıkartılmaları oldu. Azerbaycan ordusu Rus barış birliklerinin sorumluluğundaki bölgede gerçekleştirdikleri kontrol sırasında sivil Ermenilerin araçlarından kalaşnikof silahları buldu.
Cumhurbaşkanı İlham Aliyev de Rusya Savunma Bakanlığı`ndan üst düzey bir yetkilinin Ermenistan askerlerinin Haziran ayına kadar bölgeden çıkartılacağı sözünü verdiğini, fakat hala çıkartılmadığını da kamuoyu ile paylaşmak zorunda kaldı. Bu açıklamadan sonra Ermenistan Eylül ayına kadar Ermenistan askerlerinin bölgeden çıkartılacağını bildirmişse de, “Karabağ`da yaşayan Ermenilerden müteşekkil silahlı savunma birlikleri”nin varlığını devam ettireceğini açıklayarak üçlü anlaşmanın 4. Maddesini ihlal etmeye devam edeceklerinin haberini verdi. Bu durumda atılacak somut adım üçlü bildirinin 4. maddesine uygun olarak silahlı Ermenilerin tamamen çıkartılmasıdır. Eger Rus barış birlikleri bunu yapmazsa, Azerbaycan ordusu yapmak zorunda kalabilir.
ZENGEZUR KORİDORU HAZIRLIKLARI TAMAMLANMALI
Diğer somut beklenti 9. Madde ile ilgilidir. Buna göre Nahçıvan Özerk bölgesi ile Azerbaycan anakarası arasında bir yolun yapılması ve bu yoldan hareketin engelsiz olması gerekiyor. Azerbaycan bu yolu Zengezur Koridoru olarak tanımlamaktadır. Fakat Ermenistan buranın koridor olmasına karşı çıkıyor ve kontrol noktaları olacağını belirtiyor. Bu meselede karşı çıkan sadece Ermenistan değil, İran da en üst düzeyde Ermenistan`la iletişiminin kesileceğinden endişelenerek karşı çıkıyor. Her iki devlet Zengezur Koridoru`nda alternatif yol olan güney-kuzey hattının yapılması için iş birliği içindedir.
Rusya Federasyonu Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov`un 23 Haziran`da Cumhurbaşkanı Aliyev`le yaptığı görüşmede, otomobillerin engelsiz hareketi için Ermenistan konuyu değerlendiriyor sözleri Zengezur koridorunun gerçekleşeceğinin işaretidir. Fakat Azerbaycan Zengezur koridoru için çalışmaları tamamlamak üzereyken Ermenistan hala bu konuda yapım işlemlerine başlamamıştır. Dolayısıyla ikinci somut beklenti Ermenistan`ın Zengezur Koridoru konusunda üçlü bildirinin 9. Maddesini yerine yetirmesidir.
Üçlü anlaşmanın 6. maddesine göre, 3 yıl içinde Laçın yoluna paralel alternatif bir yol çekilmesi gerekiyor. Azerbaycan 1 buçuk yıl içinde bu yolun kendi topraklarındakı kısmını tamamlamış oldu. Fakat Ermenistan tarafı bu konuda hala süreci geciktiriyor ve alternatif yolu kabul etmemekte ısrar ediyor. Doğal olarak bu da bölgede gerginliğin artmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla Ermenistan tarafı sürecin ilerlemesi adına alternatif yolun gerçekleşmesi sürecini hızlandırmalı.
Beklenen diğer bir somut adım ise Azerbaycan-Ermenistan sınırlarının belirlenmesi sürecinin hızlandırılmasıdır. Sovyet döneminde taraflar arasında sınır hatları belirlenmiş olsa da, son 30 yıl Azerbaycan-Ermenistan sınırı Ermenistan işgali altında kalmıştır. Dolayısıyla, işgalın bitmesinden sonra sınırların netleşmesine ihtiyac vardır. Aslında Sovyet döneminde olan sınırlar iki ülke sınırları olarak kabul edilebilir. Azerbaycan sınırların belirlenmesi işlemlerinin sonunda tarafların karşılıklı olarak toprak bütünlüğü ve egemenleriklerinin tanıması gerektiğini söylemektedir. Fakat Ermenistan, sınır hatlarının netleşmesinin Karabağ`ın Ermenistan tarafından Azerbaycan toprağı olarak tanınacağı anlamına gelmeyeceğini söylemiş buna mukabil Cumhurbaşkanı Aliyev de bu durumda Azerbaycan`ın da Ermenistan`ın toprak bütünlüğünü tanımayacağını ifade etmiştir. Dolayısıyla bu konuda şimdilik Ermenistan tarafından kaynaklanan önşartlar burada da geçikmelere neden olmaktadır.
PAŞİNYAN NİHAİ BARIŞ ANLAŞMASINI İMZALAMALI
Nihai barış anlaşmasının imzalanması beklentisi bu konuda en önemli somut beklentilerden biridir. Savaşın bitmesinden birkaç ay sonra Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Ermenistan tarafına nihai bir barış anlaşması imzalanmasını önerdi. 2022 Şubat’ta Azerbaycan dış işleri bakanlığı aracılığıyla tarafların karşılıklı toprak bütünlüğü ve egemenliklerini tanıması, toprak iddiasında bulunmaması, sınırların netleşmesi ile iletişim ve ulaşım hatlarının yapılması ilkelerini içeren beş maddelik teklif sundu. Ermenistan tarafı bu 5 maddeyi kabul ettiklerini söylediler fakat Karabağ`da yaşayan Ermenilerin güvenliği ve Karabağ`ın statüsü gibi iki madde ekleyerek aslında yeni bir önşart koştular ve süreci geriye götürdülür. Bu noktada Azerbaycan Ermenistan`la meselelerin ikili görüşme yolu ile halledilmesini önerirken, Ermenistan tekrar Minsk Grubu`nun rol almasını istedi. Bu da süreci olumsuz etkiliyor. Dolayısıyla bu konudaki somut beklenti bir an önce tarafların karşılıklı toprak bütünlüğü ve egemenliklerini içeren bir barış anlaşmasının imzalanmasıdır.
Ermenistan`da Paşinyan yönetimi 20 Haziran seçimlerinden, muhalefetin gösterilerine rağmen güçlenerek çıktı. Rusya da bölgesel hatların açılmasını destekliyorken, Paşinyan yönetiminin Zengezur koridoru ve diğer meselelerde somut adım atması gerekmektedir. Azerbaycan`la atacağı somut adımlar Türkiye ile de ilişkilerinin önünü açacak ve tam normalleşmeyi sağlayacaktır.