Engin denizler kadar derin ilmine, ahlak ve faziletine hayran olduğum ilim adamlarımızın en önemlilerinden biri de merhum Prof. Dr. Necati Lugal’dir. Benim, bu büyük âlime duyduğum ilgi, vefatından sonra hazırlanan armağan kitabı okumak suretiyle başladı. 1968’de Türk Tarih Kurumu tarafından neşredilen “Necati Lugal Armağanı”nda hocanın ilmi şahsiyetini ve diğer bir çok faziletini dile getiren birbirinden değerli makaleler bulunuyor. Bu yazıların, onun yetiştirdiği çeşitli bilginler tarafından kaleme alındığını da bu arada belirtmiş olayım.
Türk Tarih Kurumu’nun o zamanki başkanı Uluğ İğdemir, eserin girişinde hoca hakkında fikir beyan eden, hatıra anlatan kalem erbabının isimlerini birer birer sıralıyor. Necati Lugal Armağını’nda Prof. Faruk Sümer, Prof. Necati Akder, Prof. Hasibe Mazıoğlu, Prof. Esad Coşan, Emel Esin, Mehmet Sait Hatipoğlu, Mahir İz, Ragıp Akyavaş gibi kıymetli isimler, Doğu ilimlerinin büyük üstadı Necati Lugali bize tanıtıyorlar. Bunların arasında merhumun vefatına tarih düşüren Halis Erginer gibi şiir ve edebiyat üstadları da bulunuyor. Kütüphaneler Genel Müdürü Dr. Müjgan Cunbur, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. İbrahim Agâh Çubukçu gibi bazı ilim adamlarının da çeşitli yayın organlarında, zevkle okunan yazılar neşrettiklerini de ayrıca hatırlatmış olalım.
Prof. Necati Lugal merhumun kızı Mihin Lugal’in de babası gibi değerli bir kütüphaneci olduğunu, kitapla, kütüphaneyle ünsiyeti olan herkes bilir. Bugünlerde yine bir kütüphaneci olan Ayten Şan Hanım’ın hazırladığı Mihin Lügal kitabını da okuyup bitirdim. Eserde ilgi çekici anılar yer alıyor.
Necati Lugal Bey’e hayranlık duyan ünlü tarihçilerimizden biri de Prof. Halil İnalcık’tır. Ben bunu kendisiyle yapılan ve Ekim 2002 tarihli “Türk Yurdu” dergisinde yayımlanan röportajdan öğrendim. Halil Hoca, Prof. Fuat Köprülü, Prof. Şemseddin Günaltay,
Prof. Mehmet Altay Köymen, Prof. Osman Turan gibi tarih üstadlarının isimlerini sıraladıktan sonra sözü Necati Lugal’e getirip şöyle diyor:
“Asıl onların üstadı, kaynakları okurken onların büyük yardımcısı Necati Lugal’di. Necati Lugal olmasa mesela Osman Turan Farsça ‘Müsameretü’l - Ahbar’ kitabını neşredemezdi. Necati Lugal Almanya’da Osmanlıca, Arapça, Farsça hocasıydı. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi’ne geldi. Büyük üstaddı. Onu hoca olarak aramızda bulmak büyük talih eseriydi. Bütün bu gençlerin, bizlerin, Osman Turan, Köymen ve ondan sonra Şevkiye İnalcık, Tahsin Yazıcı, kim aklınıza gelirse, Adnan Erzi hepimiz Necati Lugal’in dilbilgisinden yararlandık. Biz, her birimiz, Necati Lugal olmasa esaslı bir şey yapamazdık.
Ortaçağ kaynaklarına girmemiz Necati Lugal sayesinde olmuştur.”
Prof. Halil İnalcık Hoca’nın günümüzdeki en ünlü öğrencisi Sayın İlber Ortaylı da bu kafileye katıldı. O da kendisiyle yapılan röportajın birkaç yerinde, şarkiyat ve kadim İran edebiyatı konusunda tam bir otorite olan Prof. Necati Lugal’den sitayişle söz ediyor, mesela şöyle diyor: “Biz tarihimizin ve dilimizin çok önemli bir unsurunu bilmiyoruz. İran üstüne tetkiklerimiz zayıf. Ama bu memlekette çok büyük İranistler vardı. Saymakla bitmez. Şerefettin Yaltkaya ve bilhassa Abdülbaki Gölpınarlı. Necati Lugal’i de unutmayın. Necati Bey merhum yenisiyle birlikte hem eski İran’ı, hem Pehlevi’yi bilirdi. Necati Lugal’in talebeleri, bizim memlekette ayrı bir ekoldür.”
(Zaman Kaybolmaz: İlber Ortaylı Kronik Kitap)
Bu yazıyı merhum hocamız Mahir İz’in “İslam’ın İlk Emri oku” isimli dergide, “Bir Din Adamımız Daha Göçtü” başlığıyla neşrettiği şu cümlelerle bitirelim:
“Sultan Hamid devrinin tanınmış ilim adamlarından Farisi muallimi olarak iştihar etmiş (şöhret kazanmış) olan merhum Hüsni Efendizade, İlahiyat Fakültesi Metinler Şerhi Profesörü Necati Lugal memleketimizde şarkiyat âleminin sayılı simalarındandı. Arap ve Fars edebiyatında, kendisinden altı ay mukaddem (önce) vefat eden Hafız Yusuf Cemil Ararat’la ikiz birer devre-i fazilet idiler. Ankara’da yeni taşındığı eve, Hafız Bey’e son yazdığı mektubuyla ‘Bir arada ikmal-i enfas edelim’ diye vefâkâr bir tehassürname göndermişti. Ders vekili Şirvanlı Halisi Efendi’den ve Darü’l - Fünun Arap Edebiyatı Müderrisi ve Mostar Müftüsü Ali Fehmi Efendi’den Edebiyat-ı Arabiyye ve babasından Farisi tahsil etmiş olan merhum hususi ve resmi muhtelif maarif mekteplerinde Farisi muallimliği, Almanya’nın müteaddid şehirlerindeki üniversitelerinde şarkiyat okutmuş; Almanya’dan avdetinde (dönüşünde) merhum İsmail Saib Efendi’den sonra bir müddet Bayezid Umumi Kütüphanesi müdürlüğünde bulunmuş ve bilahare Ankara Dil, Tarih - Coğrafya Fakültesi Şarkiyat Bölümünde Dini Metinler Profesörlüğünü tam bir vukuf ve selahiyetle ifa etmekteydi.
Fakültedeki neşriyatı kataloglarda mevcuttur. İnsan olarak vefâkâr, hayırhah, dost canlı bir timsal-i faziletti. İlmi, edebi hiçbir kıymetin kaybolmasına gönlü razı olmaz. Herkese bildiğini toplayıp bastırmasa bile, el yazısıyla umumi kütüphanelerden birine koymasını tavsiye ederdi. Şiirin, bilhassa Farisi ve Arab eş’arının bütün inceliklerine ve nüktelerine nafiz (nüfuz edici) bir nazar sahibi olduğu ve çok vakıfane mukayese ve tahlilleri bulunduğu halde kendisi şiir yazmaya merak etmemişti. Hz. Mevlânâ’nın lisandaki kudret-i ilmiyye ve felsefesine, tasavvuftaki tebahhuruna hayran olduğu kadar, Ruhu’l - Beyan sahibi Bursalı
İsmail Hakkı hazretlerine de İkinci Mevlânâ derdi.
Bir Akdeniz seyahatinde birlikte bulunuyorduk. Tasavvufa ait sohbetimiz esnasında hakiki dervişin evsaf-ı tabiasına (tabii özelliklerine) dair gördüğü şu güzel hülasayı söylemişti:
‘İzzeti gönlünde, zenginliği gınay-ı kalbde, efendiliği Hakk’a kullukta, tokluğu açlıkta, tadı acılıkta, ölümü de hayatta duyup tadabilen hakiki derviştir.’
Hocaların hocası, büyük allâme Necati Lugal’i, bir köşe yazısının kapsamında anlatmak ne mümkün! Ona, hazırlamakta olduğum “Ayaklı Kütüphaneler”in ikinci cildinde -inşallah- daha geniş yer vereceğim.
