Ramazan ayı gelince dolup taşan camiler ve türbeler bu yıl salgın hastalık yüzünden kapalı. Toplu ibadetlerin bir süre yapılmadığı bu dönemde cami cemaati sanal cemaatler oluşturarak başta İnstagram ve Youtube kanalları olmak üzere sosyal medyadaki ünlü hocaların vaazlarını takip etmeye başladılar. Her cemaatin bir de fenomen hocası var.
Aslında bu yeni değil. Son yıllarda teknolojiyle birlikte vaizlik müessesesi internet ortamına taşınmış durumda... Hemen hemen bütün bilgi ihtiyacının karşılanmaya çalışıldığı internet dini bilgi için de kaynak olarak görülüyor. Birçok vaiz kendi sosyal medya hesaplarından vaaz ve derslerine devam ederken dini kurum ve STK’lar da kendi sosyal medya hesaplarından vaazlara yer veriyor. Özellikle covid-19 salgını döneminde online dini içerikler daha da arttı. Ramazan ayının gelmesi ile birlikte online mukabeleler, whatsapptan tertip edilen hatimler devam ederken ramazanda din hizmetinin aksatılmadan sürdürülmesi için Diyanet İşleri Başkanlığı 81 ilde müftülüklerin sosyal medya hesaplarından 15 dk’lık online vaazlar yayınlanması talimatını verdi.
Cemaat ve hocanın yüz yüze buluştuğu geçmiş dönemden bugüne bu değişimin sebebi başta da değindiğimiz gibi elbette teknolojinin nimetleri diyebiliriz. Peki geçmişten bugüne cemaat ve hoca arasındaki bağ camilerden kasetlere, oradan televizyon ekranlarına en son sosyal medyaya nasıl taşındı?
Şimdi biraz geçmişe gidelim: Bilindiği gibi Cumhuriyet sonrası dönemde camilerde devam eden vaazlar medrese ya da Kur’an kursu eğitimi almış mahalle hocaları ile evlerde de yaygınlaştı. Özellikle kadınlar arasında yapılan ev sohbetleri ile beraber düğün salonları, kültür merkezleri gibi birçok toplanma alanında da devam etti. 1970’lerde bu vaazlar ile ünlü hale gelen Tahir Büyükkörükçü, Timur Taş, Cemalettin Kaplan ve Şevki Yılmaz gibi “kürsü vaizleri”nin vaaz kasetleri elden ele dolaştı. 1975 yılında TRT’de ilk dini içerikli program “İftara Doğru” yayınlanmaya başladı. 1980 yılında Asaf Demirbaş’ın sunduğu İnanç Dünyası programı vergi ödemenin önemi, kâinat sevgisi, milli birlik beraberlik, sigaranın zararları vb. konuları ele aldığı için yapılan araştırmalara göre dini bilgilendirme için yetersiz bulunuyordu.
Resmî ideolojinin gölgesinin sonuna kadar hissedildiği bu dini programlar döneminin ardından 1990’larda özel ve tematik kanalların açıldığı yeni bir dönem başladı. Kanal 7, TGRT, TV 5 vb. tematik kanallarda dini programlar yoğun olarak ekranlara geldi. Bu kanallarda programlara konuk olan vaizler zamanla kendi programlarını yapmaya başladılar. Programlar öyle ilgi gördü ki bir süre sonra vaizler hem konuk olarak hem de kendi programlarının sunucusu olarak merkez medyada yer aldılar. Hatta siyasi iktidarın değişimi ile TRT de resmi din ideolojisinden sıyrıldı ve 2013 yılında TRT Diyanet kuruldu.
Peki neden bu kadar ilgi görüyorlar sorusuna ise şu cevabı verebiliriz: Online platformlardan vaaz/dini sohbet dinleme sebeplerinin başında internetin tüm içerikler için sağladığı istenen zamanda, istenen yerde ulaşılabilme kolaylığı yer alıyor. Geleneksel yöntemden farklı olarak kaçırılan bölümün tekrar izlenebilmesi ve izlerken başka bir işle daha meşgul olabilme özgürlüğü takipçilere kolaylık sağlıyor.
İnstagram’daki vaazlara kadınlardan ilgi
İnternetteki bir diğer vaaz platformu ise İnstagram... Hesapları incelediğimizde daha çok kadınlara yönelik yayınlar olduğu göze çarpıyor. İnstagramda da yine kişisel hesaplar üzerinden vaazlar verildiği gibi, kurumsal hesaplar üzerinden de veriliyor. Bazı vaize hesapları ise yayınlarını sadece kadın takipçilere açıyor. Böylece İnstagramda haremlik/selamlık kaidelerine de hassasiyet gösterilmiş oluyor. Vaazlar yayınlanan hesaplardan @meridyen.genc 31,2B takipçisine Vaize Fatma Bayram ve Meral Günel ile içerik üretiyor. @tdvkagem (12,7B) ve @tdvkagemistanbul (13,7B) hesapları yine Vaize Fatma Bayram ile yola devam edenlerden... 7614 takipçisi ile @darulfaideofficial hesabı, Nermin Koyi, Handan Yalvaç Arıcı, Emine Tuğba Aslan Demirci’nin vaazları ile yayın yapıyor. @vaizefatmahale hesabı ise sadece kadınların takip etmesi istenilen hesaplardan... 18,6B takipçisine Mesnevi ve tefsir dersleri yayınlanıyor. Hatice Özdemir Tülün tarafından yönetilen 269B takipçili @portakalagaci hesabı ise podcast üzerinden vaazlar veren Merve Sefa Likoğlu içeriklerine yönlendirme yapıyor.
Ütü yemek vaaz
Özellikle ev hanımları ütü ya da yemek yaparken izleyebildikleri için kendilerini şanslı hissediyor. Televizyondaki vaizleri dinlemek yerine online takip etmek takipçilerin işlerini planlarken herhangi bir değişiklik yapmasına neden olmuyor. Televizyondan vaaz dinlerken mekânı ve bulunulan durumu değiştirmemeye online vaazlarda zamanı da kendi günlük planına göre ayarlama seçeneği ekleniyor. Fakat kimi hesaplar canlı yayınlarını kaydetmeyerek vaazların sadece yayın sırasında izlenilmesine imkan veriyor. Bir diğer tercih sebebi ise ulaşım derdinin olmaması. Farklı şehirlerdeki ya da vaaz verilen mekâna uzak kişiler dinlemek istedikleri vaiz/vaizeye bu platformlardan ulaşabiliyor. Bir diğer sebep bazı vaizlerin ve bazı derslerin artık sadece sosyal medyada olmaları... Fakat yüz yüze yapılan vaazlara nazaran dikkat toplama, odaklanma sorunu daha çok yaşanıyor. Dezavantajlardan bir diğeri ise vaizin hitap ettiği kitle ile ilgili bir bilgiye sahip olmaması. Bu sebeple bahsedilen konular genel içeriklerden oluşuyor ve takipçilere özel içerikler, özel cevaplar kısıtlanmış oluyor. Dinlenilen vaizler genellikle tavsiye üzerine keşfediliyor. Ya da takipçiler daha önce kitaplarını okuduğu birebir dinlediği vaizlerin sosyal medya kanallarını takip ediyor. Burada karşımıza güven ile ilgili sorunun eş, dost tavsiyesi ve daha önceden bilinirlikle aşıldığı gerçeği çıkıyor.
Gençler dini internetten öğreniyor
Sosyal medya vaazlarının takipçileri genellikle gençler. Özellikle de genç anneler ve üniversite öğrencileri. Erciyes Üniversitesi tarafından yapılan bir araştırmada internetin üniversite öğrencileri için en temel dini kaynaklardan biri olduğu ortaya çıktı. İnternet Üzerinden Dini Bilgi Edinme Süreci ve Eleştirel Yeterlilikler adlı araştırmada “internet öncesi dönemlerde başta aile/akrabalar ve arkadaş çevresi olmak üzere, dini bilgisine güvenilen kişilerin ve geleneksel kitle iletişim araçlarının dini bilgi edinme amacıyla kendisine en sık başvurulan kaynaklar arasında yer aldığı ifade edilebilir. Ancak günümüzde dini konularla ilgili aramalar online ortamda dini amaçla yapılan eylemlerin en yaygın formunu oluşturmaktadır” ifadelerine yer veriliyor. TÜİK’in 2018 yılında yaptığı ve internet kullanımının en yoğun olduğu yaş grubu 16-24 yaş grubu olduğu bilgisine yer verilen araştırmada 5’li ölçeğe göre puanlama yapılarak gençlere sorular sorulmuş. Araştırma sonucuna göre ortalamaları 3’ün üzerinde olan kitaplar, aile ve akraba çevresi ve internet öğrencilerin en sık başvurduğu kaynaklar arasında yer alıyor. En çok faydalanılan kaynakların başında [3,5279] değerle kitaplar geliyor. Bunu [3,4433] değerle aile ve akraba çevresi, [3,0829] değerle internet takip ediyor. Bu sonuçlar internetin, araştırmaya katılan öğrencilerin önemli geleneksel bilgi edinme kaynaklarıyla birlikte en çok başvurduğu kaynaklar arasında yer aldığını gösteriyor.
“Merhaba arkadaşlar vaazıma hoşgeldiniz”
Vaizlerin kullandığı sosyal medya platformlarından olan You Tube hem canlı yayınlar hem de daha önceden kaydedilmiş vaazlarla kitlelere ulaşmanın yolu olarak tercih ediliyor. You Tube’da bazı dernek, vakıf ve oluşumların kanallarına davet edilen vaiz ve vaizelerin yanı sıra kendi kanalını açarak vaazlarına devam eden hocalar da bulunuyor. İhsan Şenocak 223B, Nurettin Yıldız 471B abonesi ile vaazlarına devam ederken 21,6B abone ile ERKAM TV You Tube kanalında Osman Nuri Topbaş takipçilerine sesleniyor. Mehmet Emin Saraç Hoca’nın talebelerinden Dr. Mesut Çakır 2,62B aboneli Canlı Yayın Şifa-i Şerif Dersleri kanalından vaazlarını sürdürüyor. Eski Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Mehmet Görmez ise 23,6B abone ile İslam Düşünce Enstitüsü’nün kanalından vaazlar veriyor. Siyer Vakfı’nın You Tube kanalı olan 193B aboneli Siyer TV’de ve 272B aboneli Bekir Develi’nin kanalında yayınlanan Herkes İçin Siyer programında ise sunucu ve vaiz formatı karşımıza çıkıyor. Bekir Develi’nin sunuculuğunu yaptığı programda Muhammed Emin Yıldırım vaiz olarak konuk alınıyor. Siyer TV kanalı aynı zamanda Muhammed Emin Yıldırım’ın diğer vaazlarının ve farklı vaizlerin de yer aldığı bir You Tube kanalı...
