Hızla betonlaşan İstanbul’da ağaçlar kadar kıymet verilmeyi bekleyen bazı değerler mevcut. Mezar taşları, kitabeler ve çeşmeler bunlardan birkaçı. Halis niyetle yapılan çeşmelerden kimi sprey boyayla karalanıyor kimiyse yol çalışmaları sırasında asfaltın altında kalıyor. “Çeşmelerin feryadını duyurmak” için İstanbul’un 500’den fazla çeşmesini gezen Sadullah Yıldız, hem çeşmelerin vahim halini fotoğrafladı hem de onlar hakkında notlar tuttu. Çalışmalarını Büyüyenay Yayınları etiketiyle çıkan “İki Gözüm İki Çeşme” kitabında toplayan Yıldız ile İstanbul’un tarihi çeşmelerine dair konuştuk.
Bir medrese veya hamamın atıl durumdaki halini görünce çok üzülüyordum. Üzülmenin çare olmadığını anladım ve kaygılarımı fotoğraf merakımla birleştirdim. Notlarımı ve fotoğrafları çeşmelerden başlayıp derlemeye başladım.
Dünya bizim sitesine çeşmeler hakkında yazılar yazmaya başladım. Bu metinleri gören Mustafa Kirenci ağabey, 40 yazı olduğunda kitaplaştıralım dedi. Ben aslında 10 yazıda bırakmayı düşünüyordum ama Mehmet Erken, Asım Gültekin, Mehmet Emre Ayhan’ın destekleriyle buraya kadar geldik. Yazılar üzerinde epey değişiklik yapıldı. Kitapta 3 seneye yakın bir zamanda gezdiğim 500’den fazla çeşme bulunuyor. Kimi çeşmenin son durumu bir iki cümleyle anlatılırken kimi çeşmenin hikayesi sayfalarca yazıldı. Yani kitap arşiv görevi görüyor diyemeyiz. Bu bir envanter kitabı da değil, çeşmelerin feryadını duyurmaya çalıştım.
Çeşmeye rastlamanızın kuvvetle muhtemel olduğu bazı yerler vardır. Örneğin hamam yanı, cami duvarı gibi. Önce Google’dan gezeceğim bölgenin haritasını çıkartıyordum. Çeşmeleri yürüyerek dolaştım ve epey bir kilo verdim.
Mehmet Nermi Haskan’ın “Yüzyıllar Boyunca Üsküdar” kitabından ve Su Vakfı’nın internet sitesinden faydalandım. Sitedeki bilgide çeşmenin kitabesinden bahsederken günümüzde kitabenin yerinde olmadığını görüyoruz. Site bir nevi tamamlayıcı oldu ve nadirattan bazı bilgileri sağladı. İSKİ’nin de 3 ciltlik bir kaynağı vardı. Ayrıca tarihle ilgili ne araştırırsanız araştırın yolunuzun mutlaka düşeceği Mustafa Cambaz’ın internet sitesinden de çokça bilgi aldım. Kendisiyle birkaç dakikalığına ayaküstü konuşmamıza rağmen 3 yeni bilgi edinmiştim. Evliya Çelebi, Katip Çelebi, Mehmet Süreyya Bey olmasa tarih ve eserlerle ilgili edinemeyeceğimiz bilgiler vardır. Bence “Türkiye Ulu Camileri” adlı çalışmasıyla Mustafa Cambaz da bu isimlerden biri olmuştur.
Çeşmeler bizde sanat eseri olarak görülmüyor. Oysa kadim kültürümüze ve Batı etkisindeki yakın dönem sanat perspektifine dair ipuçları içeren belgeler niteliğindeler. Mezarlıklar da böyledir. Örneğin 10-15 bin dolara satılan mezar taşları var. Ancak gidin Mısır Tarlası Mezarlığı’na istediğiniz taşı tekmeleyebiliyorsunuz. BBC veya Wall Street Journal’da bunların kıymetli olduğunu söyleyene kadar ikna olmayacağız galiba. Bu eserler bizim mührümüz konumunda. Çeşmeler şehirdeki varlığımızın ispatı ve asaletimizin göstergesidir. Salacak’ta Fatih Sultan Mehmed devrine tarihlenen çeşmemiz var. Nerden baksanız 550 yıllık bir çeşmeyi tamir edip suyunu tekrar akıtmak olağanüstü bir şey.
Bir yerde asfalt çalışması yapılırken musluğun olduğu bölüme kadar parke taşı döşeniyor. Bu pervasızlıkta vatandaşın, çalışmayı yapanın, asfaltı dökenin, amirin, belediye ve devlet yetkililerinin dahli var. Önce korumaya yönelik bilinç gerekiyor.
Genellikle su ihtiyacını karşılamak için. Çeşmeler medeniyet ve güzellik iddiası da taşır. Bazıları o kadar büyük ve süslüdür ki, sadece su için yapılmadığını görürsünüz. Oğlunun savaş meydanında suszluktan öldüğünü haber aldıktan sonra çeşme yaptıran var. Bir de sevabı devam ettirmeye çalışanlar var. Çeşmeyi yaptıranı tanımasa da çeşmeyi onaran insanlara, sevap kaynağını paylaşan insanlara rastlıyoruz. Akmayan çeşmelerin dini açıdan bakarsak vebal söz konusu olabiliyor. Vakıf eserin mülkiyeti Allah’ındır görüşü hakim. Vakıf eserin, akar durumunun engellenmesi de netameli bir yere çıkıyor.
Cennette yemeyi umdukları, Kur’an’da geçen incir, üzüm meyveleri vardır. Son devir çeşmelerinde akantüs yaprağı, kıvrım dallar görülür.
Mezar taşı, çeşme gibi böyle eski yapıları yok ettiğimizde 200-300 yıl öteye gitmeyen bir Amerikan kenti olmaktan ileri gidemeyiz. Yaptırıma varacak önlemler alınmalı. Zaten yıka yıka bitirmişiz. Fatih ilçesinin sembolik yapılarından biri olan Ali Emiri Kütüphanesi’ni, Fransız büyükelçisinin eşi tarafından kurtarılmış. Buradaki Fevzipaşa Caddesi, Samiha Ayverdi’nin aktardığına göre kayısı bahçeleriyle meşhurdu. Kamil Paşa Konağı ise önündeki ulu ağaçlardan dolayı görülemezmiş. Şimdiden itibaren korumaya başlamazsak ve hâlâ işin imar kısmına odaklanmaya devam edersek kimliksiz ve köksüz bir topluma dönüşmemiz çok da uzağımızda değil.
Adilşah Kadın Efendi Laleli Camii’nde, türbeye bakan bir çeşme yaptırıyor. Muslukların ikisi yanda ve ortasını parmaklıklı kafes şeklinde yaptırıyor. Büyük ihtimalle hedef, çeşmenin iki musluğundan da içmek isteyenlere içerdeki türbeyi gösterip Fatiha okumayı akla getirmekti. Bu çeşme dikkatimi çekmişti. Bir de Cambaziye Camii’nin mezarlık duvarındaki Keçeçizade Çeşmesi gösteriş bakımından müstesna bir eserdir. Hattı göze hoş gelir. İstanbul’da çeşme sanatının ne olduğuna dair görülmesi gereken bir çeşmedir.
