Dil, yani ortak dürbün. Onda oluşacak kir hepimizin görüşünü etkiler. İsmet Özel, “lisanı vatan olarak gördüm” der. Mehmet Doğan da namus olarak gördüğünü söylerken Türkçe'ye sahip çıkmanın mecburiyetini hatırlatmaktadır. “Maarif'i kullanırsan, ârif de yaşar. Marifet de, irfan da! Yeni dilde “ârif”in karşılığı ne? TDK sözlükleri 1945'ten beri “çok anlayışlı ve sezgili kimse” diye açıklıyor. Maarif gibi “marifet” de unutuldu, marifet iltifata tâbi olduğundan, “iltifat” da kalmadı! Gelelim maarif kavramı etrafında yer alan kelimelere: Tahsil, tedris, tedrisat, terbiye, tâlim.” diye devam eden bölüme benzer birçok açıklamalı örnek de yer alıyor kitapta. Kelimeler üzerine olduğu gibi tek bir harf için de yazılan yazılar var. Maarif'in yanı sıra kitap boyunca Mehmet Doğan kaptanlığında şen, muhayyer, eczane, komşu, evren, gibi birçok kelimenin keşfine çıkıyoruz. Böylece kitabın ismi olan “Kelimelerin Seyir Defteri” ortaya çıkıyor.
Dil arkeolojisi sonucu bulduklarımız aslında bütün bir kültür mirasının tarihi dökümünü de bize sunacaktır. Bir kitapta geçen “tel çekmek” fiilini düşünelim. Telgraf göndermek anlamında kullanılan bu fiil, günümüzde parça parça olsa da yine iletişim alanında kullanılıyor. Tel'i telefonun kısaltması olarak, çekmek fiilini ise mesaj kelimesiyle birlikte kullanıyoruz. Bu durum bizi Mehmet
Doğan'ın deyimiyle dilin “yeni seyri”ne şahit kılıyor.
ZORLA DEĞİŞEN DİL
D. Mehmet Doğan'ın daha önce hazırladığı Büyük Türkçe Sözlük, İlk Sözlük, Temel Büyük Sözlük eserleri bulunuyor. Dil hakkında konferanslar düzenlemiş, eğitimcilik de yapan konu önderi bir isim. Yalnızca dil alanında değil Mehmed Akif'le ilgili de iki kitabı bulunuyor. Bu kitapla birlikte tarihi belge ve yayınlardan alıntılara anektodlar ekleyerek bir kelimenin peşinden Divanü Lügati't Türk tercümelerinden cumhuriyet döneminin ilk yıllarına seyahat ediyoruz.
Kelimelerin devlet eliyle değişimi, ideolojik çatışmaya kurban edilmesi durumları üzerinde yeni yeni konuşma imkanı oluşuyor. Bu alanda yapılan televizyon programları, makale ve kitapların gözle görülür artışı var. Arı dil, Harf İnkılabı, Dil Devrimi gibi gelişmlerden günlük dilin fazla etkilenmediğini, kullanılan kelime sayısının azaldığını ve asıl olarak ilim ve edebiyat dilinin zarar görmesine sebep olduklarına dikkat çekiliyor.
• • •
Kelimelerin Seyir Defteri
D. Mehmet Doğan
Yazar Yayınları
2015
200 sayfa
