Hatıratları insan ruhunun karmakarışık ve bilmecelerle dolu ruh yapısının ürünü şeklinde tanımlayan Prof. Dr. Ali Birinci, söz konusu tarih olduğunda bu tür eserler için şu hükmü verir: “Tarihin en hassas ve tehlikeli malzemesini teşkil etmektedir.”
Bu hassas ve tehlikeli malzemeyi kaynak olarak kullanan tarihçiyi bekleyen tuzakları da işaret etmekten geri durmaz Prof. Birinci:
1- Evvela metnin yazarı iyi tanınmalı.
2- Hatıralarını hangi saiklerle yazdığı iyi tespit edilmeli.
3- Açık veya gizli bir hedefi olup olmadığına dikkat edilmeli.
4- Hatırat metninin asli nüsha olup olmadığının tespit edilmeli.
5- Eğer metin sadeleştirilmişse ilmî bir çalışmada kullanılmamalı.
Eğer bütün bu tuzakları tek tek başarıyla atlattıysanız şimdi sıra hatıratlardan faydalanmaya geldi. Bir hatırat ele alıp incelediğimiz konuya nasıl katkı yapar? Sorunun cevabını en yetkin kalemlerden birinde, Osmanlı askerî tarihine dair önemli çalışmalar yapan Doç. Dr. Mehmet Beşikçi’de buluyoruz. Birinci Dünya Savaşı’na katılan Osmanlı askerlerinin hatıralarının izini sürdüğü Cihan Harbini Yaşamak ve Hatırlamak: Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’de Birinci Dünya Savaşı Hafızası (İletişim, 2019) adlı bir kitap da kaleme alan yazar konuyu şu örnekle açıklıyor:
“Örneğin, Tanzimat’tan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda zorunlu askerlik sisteminin tarihini incelerken eğer sadece asker alma kanunları ve ilgili resmi talimatnamelerle yetinirseniz, aslında gerçeklikte hiç var olmamış bir mükemmellik ve pürüzsüzlükte işlenmiş bir sistem resmetmeye başlayabilirsiniz. Resmî belgelerin doğurduğu bu formellik pratikte yaşanmış sorunları, sistemin kendini pratik koşullara nasıl adapte ettiği, uygulayıcıların pragmatik kararları, zorunlu askerliğin muhatabı olan aktörlerin bu uygulamaya nasıl tepki verdiği gibi önemli ayrıntıları görmenizi engelleyecektir. Böylesi bir tek-boyutluluktan ve formellikten kaçınmanın bir yolu, mevzubahis olan dönemde ve meselede dahli olmuş insanların hatırat, günlük, hatta mektup gibi kişisel yazılı kayıtlarının dikkatli bir gözle okunması ve değerlendirilmesi olabilir.” Beşikçi’ye göre hatırat ve günlük gibi metinler ile resmî belgeler arasında bir rekabet görmek ya da birini diğerinin alternatifi haline getirmek faydasızdır, aralarındaki tamamlayıcılık boyutuna odaklanmak gerekir.
Şimdi gelin, savaşın resmi belgelere ya da haberlere konu olan tarafından ziyade cephe gerisine, harekât planlarının kurgulandığı masalara ve insan hikâyelerine odaklanan 10 hatıratı yakından tanıyalım.
Mustafa Kemal Atatürk - Nutuk
Kurtuluş Savaşı’nda yaşananların bir bütün halinde anlatıldığı “Nutuk”, 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Cumhuriyet Halk Fırkası kongresinde bizzat Mustafa Kemal Atatürk tarafından okunmuştur. “Nutuk”un Arap harfli ilk baskısı 1927’de, Latin harfli ilk baskısı 1934’te yapılmıştır. Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlanan “Nutuk” ise 1927 tarihli orijinal baskıdan hareketle hazırlanmış ve pek çok neşirdeki hatalı okumalar da düzeltilmiştir.
- Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk
- Yapı Kredi Yayınları
- Haz. Ziver Öktem-Yücel Demirel
Ali İhsan Sâbis, Harp Hâtıralarım
Soyadını, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi’nde İngilizlere karşı kazandığı Sâbis muharebelerinden alan Ali İhsan Sabis Milli Mücadele’ye katılmış, İkinci Dünya Savaşı yıllarında ise gazetelerde askerlikle ilgili yazılar kaleme almıştır. 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’den Afyonkarahisar milletvekili olarak meclise giren Ali İhsan Paşa hatıralarını Harp Hatıralarım adıyla 5 cilt halinde yayınlamıştır. 1957’de vefat eden Paşa’nın hatıraları 1990-1993 yılları arasında yeniden yayınlanmıştır.
- Ali İhsan Sâbis
- Harp Hâtıralarım
- 6 cilt
- Nehir Yayınları
Cemal Paşa, Hatırat:1913-1922
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin liderlerinden Bahriye nâzırı Cemal Paşa, Prof. Dr. Şükrü Hanioğlu’na göre Enver Paşa’dan sonra gelen ikinci adam olmuş ve asıl ününü bu yolla sağlamıştı. Mahmut Şevket Paşa suikastı, Trablusgarp Savaşları, Balkan Savaşları, Birinci. Dünya Savaşı’na giriş, Kanal Harekâtı, Şerif Hüseyin İsyanı ve Ermeni olayları gibi başlıkları içeren Cemal Paşa’nın hatıratı “Hatırat: 1913-1922” adıyla ilk kez 1922’de yayınlanmıştır. Almanca ve İngilizce olarak da yayınlanan hatırat yeni harflerle 1959’da yayınlanmıştır. İlmi neşri, DBY Yayınları’ndan çıkmıştır.
- Cemal Paşa
- Hatırat:1913-1922
- Haz. Ahmet Zeki İzgöer
- DBY Yayınları
Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz
Milli Mücadele’nin Doğu Cephesi’nde kazandığı büyük başarılardan dolayı “Doğu fâtihi” unvanıyla anılan Kâzım Karabekir’in ilk gençlik yıllarından itibaren yaşadığı olayları günü gününe kaydetme alışkanlığı vardı. Çok velut olan Karabekir’in daha çok hâtırat türünde verdiği eserlerin en önemlisi Türk ordusuna ithaf ettiği “İstiklâl Harbimiz”dir. İlk kez 1960’ta yayınlanan ve Mondros’tan Lozan’a kadarki safahatı belgeleriyle ortaya koyan eser mahkeme tarafından toplatılmış daha sonra serbest bırakılmıştır.
- Kâzım Karabekir
- İstiklâl Harbimiz
- 2 cilt
- Haz. Ziver Öktem
- Yapı Kredi Yayınları
Halide Edib Adıvar, Türk’ün Ateşle İmtihanı
1920’de Anadolu’ya geçerek Kurtuluş Savaşı’na katılan, onbaşı ve üstçavuş rütbelerini alan Halide Edib Adıvar, Kurtuluş Savaşı sırasında yaşadıklarını Türk’ün Ateşle İmtihanı adlı hatıratında anlatmıştır. Halide Edib Kurtuluş Savaşı hatıralarını ilk olarak 1928’de The Turkish Ordeal adıyla İngilizce olarak yayınlamıştır. Daha sonra da Türkçe kaleme almış, kitap olarak ilk kez 1962’de basılmıştır. Kitap, yazarın hayattayken yapılan son baskısı esas alınarak yayınlanmaktadır.
- Halide Edib Adıvar
- Türk’ün Ateşle İmtihanı
- Haz. Mehmet Kalpaklı-Yeşim Kalpaklı
- Can Yayınları
Ahmed İzzet Paşa, Feryadım
Son Osmanlı sadrazamlarından Ahmed İzzet Paşa, 1924 yılında tamamladığı hatıratında mütareke dönemi İstanbul›u, İtilâf devletleri ve zaman zaman değişen siyasetleri akıcı ve çarpıcı bir üslupla anlatıyor. Hatıratında İstanbul’un Milli Mücadele’deki yardımlarının unutulmaması gerektiğini vurgulayan Ahmed İzzet Paşa’nın hatıraları ilk defa Alman gazeteci ve yazarı Karl Klinghard tarafından Almancaya çevrilerek 1927’de yayınlanmış, ardından bir kısmı Akşam gazetesinde tefrika edilmiş, tamamı daha sonra Türkçe olarak yayınlanmıştır.
- Ahmed İzzet Paşa
- Feryadım
- Haz. Süheyl İzzet Furgaç-Yüksel Kanar
- Timaş Yayınları
Naci Kâşif Kıcıman, Medine Müdafaası yahut Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı?
Birinci Dünya Savaşı esnasında Medine’yi iki yıl yedi ay boyunca savunan “Medine Müdafii” Fahreddin Paşa herhangi bir yağmaya veya İngilizlerin eline geçmesine fırsat vermemek için mukaddes emanetleri başarıyla İstanbul’a nakletmişti. Fahreddin Paşa komutasındaki orduda istihbarat zabitliği yapan Naci Kâşif Kıcıman o dönemde yaşadıklarını Medine Müdafaası yahut Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı? adıyla kaleme aldı.
- Naci Kâşif Kıcıman
- Medine Müdafaası yahut Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı?
- Sebil Yayınları
Fahrettin Altay, On Yıl Savaş ve Sonrası
Milli Mücadele’de İnönü Muharebeleri, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz’a katılan ve Mersin milletvekili olarak TBMM’de görev yapan Fahrettin Altay’ın
vefatından kısa bir süre önce kaleme aldığı hatıraları, askeri ve diplomatik açıdan büyük önem taşıyor. “Sayfalar dolusu bu kitaptaki yüzlerce sözümden eğer bir teki dahi milli tarihimiz için faydalı oluyorsa kendimi çok daha fazla mutlu sayacağım” diyen Altay, On Yıl Savaş ve Sonrası’nda Kurtuluş Savaşı ve sonrasının panoramasını çiziyor.
- Fahrettin Altay
- On Yıl Savaş ve Sonrası
- Türkiye İş Kültür Yayınları
Enver Paşa, Enver Paşa’nın Anıları
İttihak ve Terakki’nin üç liderinden biri olan ve Osmanlı Harbiye Nazırlığı’na kadar yükselen Enver Paşa’nın hatıraları, gençlik, öğrencilik ve subaylık yıllarından, II. Meşrutiyet’e kadarki dönemi ele alıyor. Enver Paşa’nın, Balkan dağlarında çete kovalama ve çatışmalarla başlayan askerlik hayatı, Talât Bey ile tanışması, İttihat ve Terakki’ye girişi ve dağa çıkışını merak ediyorsanız bu hatıralar tam size göre.
- Enver Paşa’nın Anıları
- Haz. Halil Erdoğan Cengiz
- Türkiye İş Kültür Yayınları
Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları
Yahya Kemal’in “Türklerin vatan edebiyatında en samimi, yüksek bir şaheserdir” dediği kitap, tarihimizde “93 Harbi” diye anılan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’deki Müslümanların başına gelenlere şahitlik eden Zağra Müftüsü Hüseyin Râci Efendi’nin kaleminden çıkmıştır. Orijinal adı Târihçe-i Vak‘a-i Zağra olan hatıralar, yazarı hayattayken yayınlanamamış, daha sonra oğlu tarafından kitaplaştırılmıştır.
- Hüseyin Raci Efendi
- Zağra Müftüsünün Hatıraları
- Haz. M. Ertuğrul Düzdağ
- İz Yayınları
