Türk Romanında Fetih ve Fatih adlı kitap Dr. Hakan Değirmenci’nin aslında tezinden yola çıkılarak hazırlanmış. Akçağ Yayınları arasında okura sunulan kitapta İstanbul’un fethiyle sadece tarihçilerin değil edebiyatçıların da ilgilendiğine dikkat çekiyor. Tanzimattan Meşrutiyet’e, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e ve Cumhuriyet sonrasındaki değişime romanlar üzerinden dikkat çeken Hakan Değirmenci ile fetih ve fatih konulu romanları konuştuk.
İtiraf etmeliyim ki çok özel bir hikâyesi yok. Rahmeti dayım ve babam 12 Eylül öncesinde, o dönemin ifadesi ile Türkeşçi. Yaşadığımız ilçeye milliyetçiliği onlar getiriyor. Babamın çocuklarına Hakan ve Yavuz isimlerini koyması bu anlamda manidar. Dolayısıyla böyle bir kültür ortamında açıldı ilk şuurum. Devamında tarihe merak ve sevgi, bu minvalde okumalar. Ardından Marmara Üniversitesi’nde doktora yaparken tez çalışması olarak bu konuyu seçtim. Bu bağlamda Marmara’da hocam Prof. Dr. Muhammet Gür Beyefendinin de etkisi olduğunu belirtmem gerek.
Türk edebiyatının Osmanlı padişahlarına ve kahramanlarına ilgisi tarihsel romantizmin tesiriyle Tanzimat sonrasına görülmeye başlanmıştır. Şiir alanında Namık Kemal’in Evrâk-ı Perîşân adlı eserinde Selahattin Eyyubi, Fatih ve Yavuz’un biyografilerine yer vermesi, Abdülhak Hamid’in Merkâd-ı Fatih’e Ziyaret ile Muallim Naci’nin Lisân-ı Fatih’ten manzumeleri ile başlayan Osmanlıya alaka, Nazım Hikmet’in Sekiz Yüz Elli Yedi manzumesiyle devam etmiştir. Tiyatro türünün fetih meselesine ilgisi ancak 1950’lerden sonra oluşmaya başlamıştır.
Bu sorunun cevabı oldukça derin ve geniş. Şöyle anlatayım: Fethe değinen ilk romanları Ahmet Mithat Efendi yazmış 1870’lerde. Hüseyin Fellah ve Süleyman Musli romanlarıyla. Ardından 1880’de Cezmi ile Namık Kemal değinmiş bu konuya. Yani, Türk romancısının İstanbul’un fethine ilgisi Türk romanının tarihi kadar eski. Direkt ve sadece bu konuyu ele alan ilk roman için 1915’i beklemek lazım: Şimal Rüzgarları. Ardından Cumhuriyet dönemiyle birlikte yazarların İstanbul’un fethine ilgisinin arttığını görüyoruz. Fakat dönem dönem bakış açıları değişmiş. Mesela Tanzimat döneminde büyük ölçüde “Romantizm”in tesiriyle, Meşrutiyet döneminde ise çağın ruhuna uygun biçimde “Türkçülük” akımının oluşturduğu algıyla fethe olumlu yaklaşılmış ve Fatih karakteri yüceltilmiştir.
1927’de yayımlanmaya başlayan Kara Davut’la birlikte fethe ve fethin hükümdarı Fatih’e bakış açısında keskin bir farklılık görülmeye başlanmıştır. Bu romanda Osmanlı ordusu zalim, Sultan Mehmet ise hırslı, kindar ve yetersiz bir gençtir. Fatih yerine Kara Davut isminde ordudan bir nefer yüceltilmiş, fethin marifet ve şerefi tek başına bu muhayyel karaktere yüklenmeye çalışılmıştır. Türk romanında Osmanlı tarihine bakışın Kara Davut’la somutlaştığı üzere, bu denli keskin bir kırılma yaşamasını, Cumhuriyet dönemindeki tarih algısında oluşan genel bir zihniyet değişikliğinden bağımsız düşünmemek gerekmektedir. 1950’lere, Çok Partili döneme kadar yayımlanan romanlarda, bu yeni telakki devam etmiş, ancak diğer romanların hiç birisinde Kara Davut’taki kadar radikal bir çıkış görülmemiştir.
1950’den sonra, bilhassa fethin 500. yılı olması münasebetiyle, toplumun beklentilerinin artması ve Menderes hükumetinin meseleye sıcak bakmasıyla fetih kutlamaları yapılmış, oluşan bu yeni havanın tesiriyle romancıların fethe ve Fatih’e bakışında yeni bir zihniyet kırılması daha yaşanmıştır. Bir bakıma “normalleşme” olarak tanımlayabileceğimiz bu dönemde, yazarlar Fatih’i ve Osmanlı ordusunu yüceltmeye başlamışlar, yazdıkları romanlarla onları tarih içinde yüksek bir makama koymuşlardır. Kahramanlık özlemlerinin tatminine yönelik bir Türklük okşaması bir bakıma.
1980’de Mustafa Necati Sepetçioğlu, Türk okurunun karşısına bir “Fetih Üçlemesi” olan Ebem Kuşağı, Sabır ve Gece Vaktinde Gündönümü romanlarıyla çıkmıştır. Dervişlerin, erenlerin maddî ve manevî nüfuzlarıyla Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasındaki tesirini hemen her tarihi romanında bilhassa işleyen Sepetçioğlu, aynı tavrını söz konusu romanlarda da sürdürmüştür.
1980’den 1990’ların ortalarına kadar birkaç piyasa işi romanı hariç tutarsak, kayda değer tek roman Emre Kongar’ın din ve tarikatlar meselesini gündeme taşıdığı, bir cinayet, aşk ve entrika romanı olan Hocaefendi’nin Sandukası’dır.
1995 senesinde romancı Nedim Gürsel, edebiyât ve tarih çevrelerinde çok tartışılacak romanı Boğazkesen’le gündeme adeta bomba gibi düşmüştür. Zira Kara Davut’tan tam altmış beş sene sonra bir roman yeniden fethe ve Fatih’e farklı bir açıdan bakmaktadır. Kara Davut’un bakış açısı ile aralarında pek çok benzerlik bulunan romanı farklı kılan, yazarın araya bir de Fatih’in cinsel tercihlerini katmış olmasıdır.
1995’ten 2010’lu yıllara kadar Boğazkesen’i destekler ve tamamlar mahiyette birkaç roman daha kaleme alınmıştır. Bu çerçevede kaleme alınmış olan Mehmet Coral’ın Konstantiniye’nin Yitik Günceleri ve Bizans’ta Kayıp Zaman romanları, Çıracıoğlu’nun Kara Büyülü Uyku’su, Hüseyin Latif’in İstanbul Düşerken, Beyazıt Akman’ın Dünyanın İlk Günü, Ceyhan Altınyeleklioğlu’nun Güneşin İmparatoru Fatih ve Ahmet Ümit’in Sultan’ı Öldürmek romanları yapı ve anlatım gücü bakımlarından da dikkatleri çekmektedir.
Aynı dönemde, özellikle 2000’lerden sonra ülkedeki sosyolojik ve siyasi dönüşüme paralel olarak, toplumda Osmanlı tarihine ve fethe karşı bir alaka oluşmuş, yayınevleri ve yazarlar da oluşan talebe bağlı olarak fethi konu alan romanlara yönelmişlerdir. Özellikle 2012 yılında gösterime girmiş olan Fetih 1453 filminin uyandırdığı akis ve coşkunun da bu gelişmelerde payı olduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu dönemde fethe İslamcı ve/veya Milliyetçi bir çizgiden bakan ve Fatih’in olumlu yönlerini öne çıkaran romanlar yazmışlardır.
Bu konuda maalesef olumlu şeyler söyleyemeyeceğim. Bir kere, biz Cumhuriyeti Osmanlı’nın alternatifi olarak görmüş bir nesiliz. Sorun tam da buradan başlıyor. Otomatik olarak Osmanlıyı yok farz ediyorsunuz. Cumhuriyete yol yapmak için kötülediğiniz bir araç Osmanlı. Cumhuriyeti meşru kılmada kullanılan kötü bir araç. Böyle baktığınız zaman ortaya iyi bir şeylerin çıkması mümkün müdür? Oysa, Cumhuriyet, Osmanlı’nın bir alternatifi değil, devamıdır. Tabii bir de nitelik sorunu var.
Maalesef. İncelediğimiz romanlar arsında dil, üslûb, anlatım, teknik bakımlardan nitelikli roman sayısı onu geçmedi. Bu meselenin hâlli de yalnızca yazarlarla mümkün olabilecek bir şey değil. Okur, yazar, yayınevi üçgeniyle irtibatlı bir konu bu. Dolayısıyla şöyle roman yazılmalı, böyle yapılmalı gibi laflar havada kalıyor. Bir kere yayınevleri, onların beklentileri çok önemli. Okurun talep etmesi lazım. Böyle bir kitle var mı? Bunların hep sorgulanması gerekiyor. Ancak bunlardan sonra bir çıkış bulanabilir. Kabahati bir tarafa atmak da doğru değil.
