Sokollu Mehmet Paşa"yı anlatan kitabında Radovan Samarcic, Şehzade Mustafa"nın ölümünün Batı edebiyatında tarihçilerle şairlere konu olduğunu, insanların ihtiraslarının, günahlarının ve erdemlerinin yol açtığı trajik anlaşmazlıkların nedenleri hakkında onları uzun uzun düşündürdüğünü söyler. Samarcic"e göre yaşlılığın kritik eşiğindeki Kanuni Sultan Süleyman karısı Hürrem Sultan"ın etkisi altına girmiştir. Hürrem önce oğulları Bayezid ve Selim"e, daha sonra da devlet işlerine giderek daha fazla
Sokollu Mehmet Paşa"yı anlatan kitabında Radovan Samarcic, Şehzade Mustafa"nın ölümünün Batı edebiyatında tarihçilerle şairlere konu olduğunu, insanların ihtiraslarının, günahlarının ve erdemlerinin yol açtığı trajik anlaşmazlıkların nedenleri hakkında onları uzun uzun düşündürdüğünü söyler. Samarcic"e göre yaşlılığın kritik eşiğindeki Kanuni Sultan Süleyman karısı Hürrem Sultan"ın etkisi altına girmiştir. Hürrem önce oğulları Bayezid ve Selim"e, daha sonra da devlet işlerine giderek daha fazla karışmaya başlamıştır. Bu, Hürrem için yaşama nedeni olmuştur. Hürrem"in ihtirasları korkunç bir entrikacılık yeteneğine, insanları yönetmek sanatına, ezici, önlenemez ve karşı konulamaz bir etkiye dönüşmüştür.
Hürrem Sultan entrikalarını sahnelemesi için muhteris damadı Sadrazam Rüstem Paşa"yı kullandı. Damadının şaibeli yollarla elde ettiği gizli servetini Sultan Süleyman"a duyurmakla tehdit eden Hürrem ona her istediğini yaptırdı. Rüstem Paşa da bir komplo üstadı olan Şemsi Ağa"yı sahneye sürdü. Şehzade Mustafa"nın orduyu babasının aleyhine ayaklandırmak istediği yalanını kurgulayan bu Şemsi Ağa idi. "Muhteşem Yüzyıl" dizisinde izlediğimiz gibi vesveseye kapılan Sultan Süleyman oğlunu cellatlara teslim etti. Şemsi Ağa ise önce Sultan II. Selim"in, sonra da Sultan III. Murad"ın musahibi olarak Üsküdar"daki konağını Saraya ulaşmak isteyenler için uğrak haline getirdi. Tarihçi Gelibolulu Mustafa Ali "Nushat" adlı eserinde kişilerin kayıkçılara yüksek ücretler ödeyerek Şemşi Paşa"nın konağına ulaşmak istediklerini yazar. Gelibolulu Ali de siyasal ve parasal kazanç beklentisiyle konağa gidip gelmiştir. Şemsi Paşa, Ali"ye entrikalara bulaşmasının nedeni olarak Osmanlı tarafından tarihten silinen ailesinin(İsfendiyaroğulları) intikamını almak olduğunu bile fısıldamıştır.
"Künhü"l-Ahbar" adlı eserinde Gelibolulu Ali Osmanlı Devleti"nin büyüme çizgisinin durmasını yönetimde yolsuzluk ve sorumsuzluğun yaygınlaşmasına, ülkeyi yok eden adaletsizliğe ve haremdeki kadınlarla hadımağalarının artan siyasal nüfuzuna bağlar. Prof. Cornell H. Fleischer "Tarihçi Mustafa Ali: Bir Osmanlı aydını ve bürokratı" isimli kitabında Sultan Süleyman"ın Şehzade Mustafa"yı idam ettirmesinin, II. Selim"in mutlak otoriteyi Sokollu Mehmet Paşa"ya bırakmasının ve Şemsi Paşa"nın etkisi altına giren Sultan III. Murad"ın rüşvet sistemine göz yummasının "dönüm noktaları" olduğunu kaydeder. Künhü"l-Ahbar"ı kritik eden Prof. Fleischer Ali"nin döneme ilişkin tespitlerini şöyle özetliyor:
1553"e kadar Osmanlı"nın İslam dünyasında gıpta edilecek bir yeri vardı. Bu tarihte Sultan Süleyman ilk büyük yanlışını yaptı; Rüstem Paşa"nın ve Hürrem Sultan"ın entrikaları sonucunda Mustafa"yı idam ettirdi. Mustafa ulemanın ve öteki eğitimli çevrelerin tahta en çok layık gördükleri şehzadeydi. Bu tarihten sonra imparatorluk büyük bir kargaşaya ve çöküşe doğru gitmeye başladı; değersiz insanlar devlette söz sahibi oldular, (ilahi adaletin ve kıyametin bir işareti olan) veba salgınları sıklaştı ve imparatorluğun maddi koşullarındaki değişiklik Rum halkının çoğunun ahlaki niteliklerini yok etti; cömertliğin, içtenliğin, doğruluğun yerini açgözlülük ve fırsatçılık aldı."
İktidar öyle bir hırstır ki babayı oğula, oğula babaya, kardeşi kardeşe düşman ediyor. Tarih iktidar hırsının nice devletleri çürüttüğüne ilişkin örneklerle dolu. Şehzade Mustafa"nın katliyle ilgili polemikleri izlerken insanların tarihten ders almadıklarını bir kez daha idrak ettik.
