Satranç tarihine dair önemli kaynaklardan biri muhtelif arkeolojik kazılarda bulunan satranç tahtası ve parçalarıdır. İslam dünyasının farklı yerlerinde yapılan kazılarda bulunan satranç parçaları, satranç oyununun maddi boyutuna dair ilginç ipuçları sunuyor bize. Bu yazımızda tanıtacağımız kitap, dünyanın en önemli İslami satranç parçaları koleksiyonu olan Kuveyt’teki Darü’l-Eser el-İslamiyye adlı müzenin İslami satranç koleksiyonunu içeren bir katalog.
Thames & Hudson Yayınevi’nden çıkan ve İngilizce olarak “Chess and other Game Pieces from Islamic Lands”, yani “İslam Ülkelerinden Satranç ve Başka Oyun Parçaları” başlığı ile yayınlanan eserin müellifi Deborah Freeman Fahid, İslam sanatı uzmanı olmakla birlikte söz konusu müzede uzun yıllar asistan küratör olarak çalışmış. Kataloğun önsözünde belirtildiğine göre el-Sabah koleksiyonunda oyun parçası olarak tanımlanabilecek 500 obje bulunuyor, ki bunlar geniş bir yelpazede farklı malzemelerden yapılmış olan parçalar. Bu parçalardan en az 130 tanesinin satranç parçası olduğu tespit edilmiş.
SATRANÇ, TAVLA VE DİĞER OYUN PARÇALARI
Kitap üç ana bölümden oluşuyor. Her bölümde ilk kısım o bölümün konusuyla alakalı makalelerden, ikinci bölüm ise el-Sabah koleksiyonundaki parçalardan oluşuyor. “Satranç ve tavla parçalarının erken (dönem) gelişimi: İran dünyasında satranç ve tavla” başlıklı ilk bölüm, “satranç ve tavla oyunlarının icadı, tasvirli ve soyut olan satranç parçalarının tarihi gelişimi ve İslami soyut satranç parçaları: devamlılık ve değişim” başlıklı üç ayrı yazı ve müellifin “katalog bölüm A” olarak adlandırdığı tasvirli olan satranç parçalarının kataloğundan oluşjik kazı çalışmalarından ve bu kazılarda bulunan satranç parçalarından bahsediyor. Sonrasında katalog kısmı başlayarak sırayla katalog bölüm B: Fildişi ve Kemik, bölüm C: Ahşap ve Oltu Taşı, bölüm D: Seramik, bölüm E: Taş, bölüm F: Dağ kristali ve diğer sert taş türleri, bölüm G: Cam ve bölüm H: Diğer oyunlar ve ilgili parçalar başlıklı son bir bölümden oluşuyor. Son bölüm olan bölüm H’nin alt bölümleri ise zar, aşık (astragal) ve deniz kabuğu (cowrie), Pachisi (Hindistanın milli oyunu), Satranç konulu Arapça bir yazma, oyunlar tahtası ve Ek: oyun parçalarına benzeyen diğer objeler başlıklarını taşıyor.
EN İLGİNÇ OBJE
Zarlar kısmında en ilginç objelerden birisi şüphesiz Platonik katılar olarak bilinen matematiksel cisme sahip zarlar. Bunların en eskisi milattan sonra ikinci asır olarak tarihlendirilen ve muhtemelen Roma dönemi İskenderiye’sinde kullanılan “icosahedral” (yirmi eşkenar üçgen yüzlü) zarlar. Müellife göre icosahedral cisimler Platonik katılar arasından en karmaşığı. Diğer bir platonik katı cisimli zar ise 10-12. yüzyıllara ait olduğu tahmin edilen ve doğu İran bölgesinde üretildiği düşünülen “dodecahedral” (oniki yüzlü, her yüz eşkenarlı bir beşgen) beyaz taştan imal edilmiş bir zar. İlginçtir ki bu tarz zarlar, günümüzde hala üretiliyor, eğlenceli ve eğitici matematik faaliyetleri/oyunları için hala kullanılıyor.
“Müzelerde ve Özel Koleksiyonlarda Satranç ve Diğer Oyun Parçaları” başlıklı üçüncü bölümde, yazar dünyanın muhtelif müze ve özel koleksiyonlarında bulunan parçaları ele alıyor ve müellif tasnif yöntemi olarak kitabın ilk iki bölümünde kullandığı yöntemi kullanarak yine ilk önce tasvirli parçalar, sonra soyut fildişi veya kemik satranç veya diğer oyun parçaları şeklinde devam ediyor. Kitapta yaklaşık 30 sayfayı bulan bu görselli listede Türkiye’den Serçe Limanı batığı olarak bilinen batıkta bulunan ve günümüzde Bordum Sualtı Arkeolojisi Müzesi’nde muhafaza Fatımiler dönemine ait satranç parçaları yer alıyor.
OYUN TARİHİNE KATKI
Kitapta Bodrum Sualtı Arkeolojisi Müzesi haricinde bir de Topkapı Sarayı’nda bulunan iki set lüks satranç setinden bahsediliyor. Bu setlerin maalesef görselleri kitapta yer almıyor.
Netice itibariyle kitap, gerek dünyanın en önemli ve en büyük İslami satranç parçaları koleksiyonunun kataloğu olması, bol görselli olması ve dünyadaki başka koleksiyonların detaylı bir listesini içermesi açısından genel anlamda tarihçiler, sanat tarihçileri, satranç ve satranç tarihi meraklıları için çok önemli bir kaynak.
Temennimiz ülkemizde bu kadar popüler olan ve yaygın olarak oynanan bir oyunun tarihine dair daha çok tercüme ve özgün eserlerin yayınlanıp İslam medeniyetinin bu oyuna katkılarının daha iyi tanınması. Bu eserin tercüme edilmesi belki düşük bir ihtimal, ama en azından tanıttığımız kitabın ülkemizin muhtelif önemli kütüphanelerinde bulunmasının son derece değerli olacağını düşünüyorum.
