Dünyanın en eski kentlerinden Kudüs’ün mimari dönüşümü, Osmanlı belgeleriyle gün yüzüne çıkarıldı. “Atufetlü Efendim Hazretleri: Osmanlı Belgeleri Işığında Kudüs’e Mimari Bir Bakış” adlı sergiyle Kudüs’ün 1839 ile 1917 yılları arasındaki modernleşme süreci ele alındı. Rezan Has Müzesi ev sahipliğinde ziyarete açılan sergi, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığında bulunan mimari projeler, çizimler, fotoğraflar gibi görsel ve resmi belgeleri bir araya getiriyor.Sergi, Kudüs’ün kentsel gelişimi üzerine özellikle görsel içerikli belgeleri bir araya getiren bir seçki sunması açısından önemli. Serginin küratörlüğünü Kadir Has Üniversitesi Mimarlık Bölümü Öğretim Üyesi ve UNESCO Kürsüsü Başkanı Prof. Dr. Yonca Kösebay Erkan yapıyor. Biz de 29 Şubat tarihine kadar devam edecek olan serginin ayrıntılarını Prof. Dr. Yonca Erkan ile konuştuk.
‘Atûfetlü Efendim Hazretleri’ ifadesi Osmanlı arşiv belgelerinde resmi yazışmalarda Bâlâ rütbesine sahip olan (yüksek rütbeli) kişilere hitaben yazılmış yazılarda kullanılan bir hitap şeklidir. Anlamı pek esirgeyici, çok şevkatli ve merhametli anlamındadır. Bizim üzerinde çalıştığımız belgelerde sıkca karşılaştığımız bir ifade olduğu için, serginin Osmanlı belgelerindeki yazışmalarla olan ilişkisini göstermek için tercih ettiğimiz bir başlık oldu.
Bu sergiyle, 19.yüzyılda Kudüs’ün geçirdiği değişimi, modernleşme sürecinde edindiği yeni kimliği ortaya çıkarmaya çalıştık. Bunu mimari üzerinden yapmak istedik. 19. yüzyılın modernleşme dönemi dediğimiz dönem, İstanbul, İzmir ve Beyrut için iyi çalışılmış bir konu. Fakat Kudüs’ün bu dönemi mimari bir bakış açısıyla, mimari çizimler ve fotoğraflar üzerinden ele alınmamıştı. Bu yönüyle bir ilk. Sadece yazışmalara bakarak metinsel bir çıkarımda bulunmak yerine, bunlara eşlik eden mimari çizimleri de devreye sokarak bir okuma yaptık
Elbette. Kudüs’ün imarıyla ilgili çok değerli kitaplar yayınlandı. Örneğin Yasemin Avcı’nın çok değerli çalışmaları var. Fakat mimari çizimler ve bu tür görsel belgeler üzerinden bir bakış açısı geliştirilmemişti. Biz o yönüyle konuya yaklaşmak istedik. Görsel belgeler ışığında Kudüs’ü gözler önüne koymuş olduk.
GELENEKSEL KÜLTÜR KORUNMUŞ
Arşiv çalışmaları her zaman zordur. Bu tür sergilerde kullanılan belgeler tabi ki seçilerek yayınlanıyor. Bizim açımızdan mimari çizimleri olan belgeler daha ön planda oldu. O yapıları ortaya çıkarmak için çaba harcadık. Burada tamir olan eserler, aynı yerde yeniden inşa edilen yapılar ve bütünüyle yeni inşaat dediğimiz sıfırdan inşa edilen yapılar olarak üç kategoride ele aldık.
Tamir edilen yapıların daha ziyade sur içi yerleşmesinde yer alan yapılar olduğunu gördük. Yeni yapılar sur dışına taşan, yeni bölgelerde karşımıza çıkıyor. 19. yüzyıla özgü olan yeni yapı türlerini postane, hastane, eczane, kışla, yeni okul yapıları, hükümet konağı, demir yolu istasyonu gibi yeni işlevleri tam da bu dönemde görüyoruz. Osmanlı’nın diğer kentlerinde olduğu gibi Kudüs’te de bu yapıları belgeleme şansına eriştik. 1839 ile 1917 arasındaki mimaride değişen durumu göstermeye gayret ettik.
Tanzimat ile başlayan reform dönemi ve Osmanlı’nın getirdiği değişim modelleri imparatorluğun her yerinde aşağı yukarı aynı şekilde uygulanıyor. Kudüs’te de buna benzer bir süreç görüyoruz. Kudüs’te farklı olan şey yerel mimari unsurların kendini korumaya çalışması olarak gösterilebilir. İşlevler ve formlar değişse de mimarinin hakim olduğu geleneksel kültür kendini korumaya çalışıyor. Değişim ve geleneksel yapının karşılaşmasıyla ortaya çıkan eserleri de sergide görmek mümkün.
Adeta açık hava mimarlık müzesi
- Kudüs ile ilgili yeni çalışmalar olacak mı?
- Bir yıllık çalışmamızın sonucunda bu sergi izleyici ile buluştu. Kudüs, adeta bir açık hava mimarlık müzesi gibi. Bu sergiyi ziyarete gelenler Osmanlı belgeleri ışığında ve ‘Kudüs’te Mimari, Modernleşmenin Alamet-i Farikası’, ‘Osmanlı İmgesi’, ‘Yeni İşlevli Yapılar’, ‘Kudüs’ün İbadethaneleri’,‘Alman İmparatoru II. Wilhem’in Ziyareti’ başlıkları altında Kudüs’ün modernleşme sürecine tanık olacaklar. Kudüs’ün belgelenmesi ile ilgili daha kapsamlı çalışmaların hazırlığının yapıldığını biliyorum. Bizler açısından önümüzdeki günler ne getirir bilmiyorum. Elbette kültürel miras alanında yürüttüğümüz çalışmalarımız devam edecek.
