Salt Araştırma, Türkiye’de telefon kullanımının yaygınlaşmasının verilerini oluşturan belge ve fotoğrafların yer aldığı Posta, Telgraf ve Telefon Şirketleri Arşivi’ne ait koleksiyonu online olarak erişime açtı.
Salt Araştırma’nın Kent, Toplum ve Ekonomi Arşivi bünyesinde yer alan Posta, Telgraf ve Telefon Şirketleri koleksiyonunda belge, gazete, fotoğraf, kartpostal, mektup, makbuz, fatura, zarf, pul, reklam broşürü, kartvizit, kimlik kartı gibi çeşitli türlerde arşiv malzemesi yer alıyor.
Posta, Telgraf ve Telefon Şirketleri Arşivi, Dersaadet Telefon Anonim Şirketi ile İzmir ve Civarı Telefon Şirketi’ne dair kayıtlardan oluşuyor. Osmanlı İmparatorluğu’nda telefon satan şirketleri, kullanıcıları, çalışanları ve telefonun günlük hayattaki yerini sunan bu belgeler, Salt Araştırma’da 1914-1982 yıllarını kapsayan telefon rehberleri ve diğer basılı yayınlarla tamamlanarak Türkiye’de telefon kullanımının yaygınlaşmasının verilerini araştırmacılara sunuyor.
İLK TELEFON HATTI
Osmanlı İmparatorluğu’nda telefon kullanımı ilk kez 1881’de Soğukçeşme’deki Posta ve Telgraf Nezaret Dairesi ile Yeni Cami Postanesi arasına tek telli bir telefon hattı çekilerek sağlanır. Aynı yıl içinde Galata Millet Han’daki postane ile Yeni Cami Postanesi arasına, Galata’daki Osmanlı Bankası Genel Müdürlük Binası ile Bahçekapı şubesi arasına birer telefon hattı kurulur. 1886’da padişahın fermanıyla Galata Liman Dairesi ile Kilyos Tahliye İdaresi arasındaki hat haricindekiler güvenlik gerekçesiyle toplatılır. Bu yasaklama II. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1908’e kadar sürer. Meşrutiyet ile birlikte yasak kaldırılıp telefona talep artınca Fransa’dan 50 hatlık bir santral, inşası henüz tamamlanmış olan Sirkeci’deki Büyük Postahane’ye kurulur. Posta ve Telgraf Nezareti adına yine bu yıl Telefon da eklenerek günümüzde kısaltılmış adıyla PTT kurumuna dönüşür.
HALKIN KULLANIMINA AÇILIYOR
1911 yılına kadar sadece devlet erkanının kullanabildiği telefonun halka ulaşması bu tarihte çıkarılan kanunla gerçekleşir. İngiliz iş adamı Herbert Lows Webbe tarafından 6 Nisan 1911’de telefon dağıtım imtiyazı alınarak İngiliz, Fransız ve Amerikalı iş adamlarının sermayesiyle Dersaadet Telefon Anonim Şirketi Osmaniyesi adlı şirket kurulur. Yeşilköy’den Rumeli Kavağı’na, Pendik’ten Anadolu Kavağı’na kadar telefon santral ve şebekelerini kullanma ve işletme hakkına sahip olan şirket 9600 hatlık Tahtakale, 6400 hatlık Beyoğlu ve 2000 hatlık Kadıköy santrallerini 1914’te faaliyete geçirir. 1935’te Nafia Vekaleti, İstanbul Telefon Şirketi’nin imtiyazını satın aldığında şirketin yaklaşık 11.000 abonesi bulunmaktadır. İzmir Belediyesi - Ericsson Şirketi ortaklığıyla 1928 yılında kurulan İzmir ve Civarı Telefon Şirketi’nin de 1938’de devlet tarafından satın alınmasıyla birlikte bu alandaki faaliyetlerin tümü PTT tarafından yürütülür.
19. yüzyılda entegre olduğu piyasa ekonomisinin talebiyle şekillenen altyapı çalışmalarını gerçekleştiren Osmanlı Devleti, telefon santral ve şebekelerini de II. Meşrutiyet sonrasında oluşturur. Telefon satan şirketleri, kullanıcıları, çalışanları ve telefonun günlük hayattaki yerini ele alan arşiv, çoğunlukla imtiyaz verilen Dersaadet Telefon Anonim Şirketi ile İzmir ve Civarı Telefon Şirketi’ne dair kayıtları içeriyor. Kent, Toplum ve Ekonomi Arşivi’ne dahil edilen 453 belge ve fotoğraftan oluşan Posta, Telgraf ve Telefon Şirketleri’nin koleksiyonuna archives.saltresearch.org’dan ulaşılabilir.
