Dolmabahçe Sarayı’nda son Osmanlı halifesi Abdülmecid Efendi’’nin kütüphanesindeyiz.
3 Mart 1924 yılında apar topar ailesiyle birlikte saraydan ayrılan Abdülmecid’in bu odası 95 yıldır aynı şekilde muhafaza ediliyor. Sarayın uzun yıllar kapalı kalan bu kütüphane odası 2004 yılında Abdülmecid’in torunu Neslişah Sultan tarafından halkın ziyaretine açılmıştı. Neslişah Sultan’ın oyuncaklarıyla bu odada oynarken ailesiyle birlikte o akşam sürgüne gönderildiği biliniyor. 2012 yılında vefat eden Neslişah Sultan yıllar önce kovulduğu bu tarihi odadaki kütüphanenin açılışını yaparken gözyaşlarını tutamamıştı. Daha sonra bir kere daha sarayı ziyaret eden Neslişah Sultan, dedesi Abdülmecid’in fırçasından çıkmış babası Ömer Faruk Efendi’nin portresini hediye etmişti. Şimdi bu tablo da kütüphanenin girişindeki duvarda yer alıyor.
Dolmabahçe Saraylar Daire Başkanı Yasin Yıldız, Dolmabahçe’nin en güzel odalarından biri olan kütüphanenin Abdülmecid’den sonra bir süre Atatürk tarafından da çalışma odası olarak kullanıldığını kütüphanenin girişindeki küçük kitaplıktaki eserlerin de Atatürk ve İsmet İnönü zamanından kaldığını ve onların da kütüphanenin envanterine kayıtlı olduğunu ifade ediyor. Kütüphanede 40 kadar el yazması dışında geri kalan eserin matbu olduğunu belirten Yıldız, harita, süreli yayın, Abdülmecid ile ilgili gazete kupürlerinin yer aldığı defterler, fotoğraf albümleri dahil 15 bin civarında kitap ve dokümanın kayıtlı olduğunu belirtiyor.
Osmanlı devletinin kütüphanelere verdiği önemi biliyoruz. Mesela Fatih Sultan, İstanbul’u fethedince Ayasofya tarafında halkın ziyaretine açık bir kütüphane yaptırıyor. Yine kitaplara düşkünlükleriyle bilinen padişahların başında 2. Selim ve oğlu 3. Murad gelir. Topkapı Sarayı’ndaki padişah kütüphanelerinin yanında Ayasofya, Süleymaniye, Şehzadebaşı ve Beyazıd kütüphaneleri de zenginleşerek günümüze kadar gelmiştir. Abdülhamid’in de Yıldız Sarayı’nda yaptırdığı ve burada vakit geçirmeyi sevdiğini biliyoruz. İşte saraydaki bu kitap sevgisini son halife Abdülmecid Efendi’de görüyoruz.
Abdülmecid Efendi’nin bugün Dolmabahçe Sarayı’nda olan kütüphanesinin ilk adresi Feriye Sarayları’dır. Çok sevdiği babası Sultan Aziz’in cesedinin bulunduğu odayı kütüphaneye çevirdiği tarih kitaplarında yer alır. Anlatılanlara göre babasının bu odada bilekleri kesilerek öldürüldüğünü düşünen Abdülmecid, belli ki acısını dindirmek için bu odayı çok sevdiği kitaplarla doldurmuş. Veliaht olduktan sonra da Dolmabahçe Sarayı Veliahd Dairesi’nin selamlık kısmına taşımış kütüphanesini. Ve bu kütüphane odasında tarihi pek çok önemli olaya tanık olmuş. Mesela Birinci Dünya Savaşı’nı da Kurtuluş Savaşı’nı da bu odadan takip etmiş. TBMM tarafından son halife seçildiğini yine bu odada öğrenmiş ve saltanat feragatnamesini ve hilafet beyannamesini bu odada imzalamış. Halife seçildikten sonra ise kütüphanesini Dolmabahçe’nin Mabeyn Bölümü’ndeki Hünkar Dairesi Sofası’na yani bugünkü yerine taşımış.
Dolmabahçe Sarayı’nda oturan Abdülmecid Efendi son halife olmasına rağmen padişah olamamıştı. 1924’e kadar son halife kalan ve Dolmabahçe’de çalışmalarını sürdüren Abdülmecid Efendi 3 Mart 1924’te, TBMM’den gelen emirle ülkeden o gece ayrılmak zorunda kalmıştı. Kütüphanesinde iken bu haberi alan Abdülmecid Efendi, tüm Osmanlı hanedanlarıyla birlikte yurt dışına sürgüne gönderilmişti. 22 yıl Avrupa’da yaşayan son halife 1944’te Paris’te vefat etmişti. Vasiyetinde İstanbul’a gömülmek istendiği için 10 yıl boyu tabutu Paris Camii’nde bekletilmiş ancak ailesinin tüm girişimlerine rağmen bu mümkün olmayınca 1954 yılında özel bir izinle Medine’de Cennetül Beka’ya gömülmüştü.
Abdülmecid Efendi, kütüphanesinde 40 küsur el yazması kitap var. Bunların dışında kitapların tamamı matbu. Aralarında yazarları tarafından bizzat Abdülmecid’e takdim edilmiş kitaplar var. 15 bin civarında eser var ancak bu eserlerin arasında süreli yayınlar, fotoğraf albümleri, haritalar vs da kayıtlı. Abdülmecid, ressam, hattat ve aynı zamanda müzikle yakından ilgilendiği biliniyor. Kütüphanesindeki kitaplar da Abdülmecid’in bu ilgisi çerçevesinde şekillenmiş. Sanatın farklı alanlarında kitaplar olduğu gibi yerli ve yabancı yazarlara ait edebiyat, tarih, sözlük, sanat kitapları dikkat çekiyor. Kitapların yanında Abdülmecid Efendi’nin el yazısıyla Farsça, Fransızca, İngilizce, Türkçe notlar aldığını görüyoruz. Dolmabahçe Sarayı’nda bulunan şahsi kütüphanesinin koleksiyonu incelendiğinde, kütüphaneye kayıtlı 10 bin 867 adet eserin içinde 3 bin 836 adet Türkçe 322 adet Arapça, 15 adet Farsça, 199 adet hem Türkçe hem Fransızca 41 adet ise hem Türkçe hem Almanca görülmekte. Geriye kalan 6 bin 454 adet eser ise sadece Fransızca ve Almanca dillerinde yazılmış. Kütüphane kataloğunda Fransız Edebiyatı konu başlığında bulunan 204 eserin içinde Victor Hugo, Anatole France, Emile Zola gibi ünlü yazarların kitapları var. Ayrıca Alman Edebiyat’ndan 99 adet eserin içinde de Goethe, Henrik İbsen, Schiller gibi ünlülerin kitapları yer alıyor. Abdülmecid Efendi’nin bu kitapları okuyup içlerine not düştüğünü söylemiştik.
Abdülmecid Kütüphanesinde önemli bazı nadir el yazması ve az sayıda yazma eser de bulunuyor. Kütüphane koleksiyonu 687 numaraya kayıtlı “Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Ümem: Milletlerin Düzeni Hakkındaki Bilgelik Kaideleri” isimli kitap ilk Türk matbaası olan İbrahim Müteferrika Matbaasında basılmış olması açısından kütüphanenin en nadir eserleri arasında olma özelliğine sahiptir. Bu kitapta İbrahim Müteferrika devlet yönetimindeki aksaklıklar için uyarı da bulunmuştur.
Atatürk’ün Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul’a ilk gelişi 1927 yılıdır. Vefatına kadar çeşitli aralıklarla kayıtlara göre İstanbul’a 31 defa gelmiş. İstanbul’a geldiği zaman da yabancı konuklarını ağırlamış aynı zamanda devletin resmi işlemlerini Dolmabahçe’de sürdürmüş. Ayrıca Dolmabahçe’de önemli kararlar alınmıştır.Özellikle Türk dili ile ilgili çalışmalara bizzat başkanlık yapmış Türk dili kurultayına bizzat başkanlık yapmış ve bunun çalışmalarını Dolmabahçe’de yürüttüğünü biliyoruz. Abdülmecid kütüphanesinde kayıtlı olan Atatürk’e ait eserler işte bu dönemden kalmıştır. Türkiye Salnamesi, Ziraat Fenni, Nüseyin Rıfat Efendi tarafından Gazi Hazretleri için yazılmış
17 varaklı el yazması bir eser Atatürk adına kayıtlı eserler arasında sayılabilir. Yine kayıtlara göre kütüphanenin duvarlarını süsleyen Abdülmecid’in babası Abdülaziz, dedesi 2. Mahmud ve amcası Abdülmacid’in yaptığı hatlar Atatürk döneminde Topkapı Sarayı’na gönderilmiştir. Atatürk’ün ölümünden sonra İnönü döneminde de Türk dili ile ilgili bazı kitapların kaydı kütüphaneye yapılmıştır. Ancak daha sonraki dönemler de kitap kaydı girilmemiştir.
Abdülmecid Efendi dönemin önde yazar, fikir adamı ve sanatçılarıyla sıkı dostlukları olan bir halife. Ressam Zonaro, Claude Farrere, Abdülhak Hamit Tarhan, Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem, Yahya Kemal, Şevket Dağ, İbrahim Çallı, Sami Boyar, Feyhaman Duran, Pierre Loti, Avni Lifji gibi fikir ve sanat adamlarıyla sıkı dostlukları olan Abdülmecid Efendi’nin kütüphanesinde bu dostlukların anısı olarak pek çok imzalı kitap bulunuyor. Kütüphane’de Pierre Loti’ye ait 13, Abdülhak Hamid’in 12, Dükakinzade Basri Bey ve Recaizade Mahmud Ekrem’in beşer adet kitabı kütüphaneye kayıtlıdır. Yine Almanca’dan Türkçe’ye Lügat Kitabı Sultan 5. Mehmed Reşad tarafından Abdülmecid Efendi’ye hediye edilmiş. Ama kitapların çoğunluğu yurtiçi ve yurt dışından bizzat Abdülmecid’in kendisinin aldığı kitaplar. Yine yerli ve yabancı süreli yayınları da yakından takip eden Abdülmecid Efendi, yerli ve yabancı bir çok gazeteye abone olmuştur. Bazıları ciltli olmak üzere 700 adet gazete, 3 bin 829 adet dergi bulunuyor ancak bunların hepsi kütüphane odasında sergilenmiyor.
