Evliyalar şehri Kastamonu'nun tarihi ve kültürel dokusunun en önemli değerlerinden biri Şeyh Şaban-ı Veli Külliyesi'dir. Hz. Pîr'i ağırlayan mekânın taşı toprağı Mekke'ye, suyu zemzeme benzetilir.
Kastamonu farklı özellikler taşıyan özel bir şehirdir. Gas'lar, Hititler, Frigler, Persler, Roma ve Bizans'ın geçtiği mekân, Müslüman Türklerin hakimiyetine girip İslâm'la şereflendiği günden beri her asırda büyük alimler, evliyalar ve kahramanlar yetiştirmiş. Her köşesinden buram buram tarih fışkıran şehrin manevi havası da bambaşkadır. Candaroğlu Beyliği ve Osmanlı'nın önemli merkezlerinden olan şehir, tam bir evliyalar yatağıdır. Bu yüzden Kastamonu deyince ilk akla gelen “evliyalar diyarı" tanımlamasıdır. Topraklarında çok sayıda Allah dostunun türbesi ve makamı bulunan Kastamonu için Şaban-ı Veli Dergâhı'nın yeri ise apayrıdır.
Hz. Pîr olarak da bilinen Şeyh Şaban-ı Veli'yi ağırlayan ve yaz kış haftanın yedi günü ziyaretçi akınına uğrayan Şaban-ı Veli Külliyesi; cami, türbe, kütüphane, asa suyu, şadırvan, hazire ve dergâhtan oluşuyor. Tarihi ve manevi özellikleri bir arada barındıran külliyenin ilk yapısı, Seyyid Sünnetî Efendi tarafından 1490 yılından önce yaptırılan küçük bir mescitmiş. Bu mescidin ilk şekli bilinmiyor. 1580 yılında, Sultan 3. Murad'ın hocası Şuca Efendi tarafından genişletilerek bugünkü haliyle yapılan cami, dönem dönem tamirler görerek günümüze ulaşmış. İkinci ve üçüncü katındaki dervişlere ait hücreler, günümüzde de Ramazan ayının son on gününde itikafa giren mü'minler tarafından kullanılıyor.
Avluda bulunan Asa Suyu'nun, zemzem ile aynı tat ve kokuya sahip bulunduğundan dolayı zemzem olduğuna inanılır. Dergâhın sırtını yasladığı tepenin taşlık yapısı da Mekke kayalıklarına benzetilir. İnanışa göre, Nuh Tufanı'nda Cebrail (A. S.) Kâbe civarından dört avuç toprak alarak dünyanın dört ayrı yerine atar. Bu yerlerden birisi de Hz. Pîr civarıdır. Şeyh Şaban-ı Veli'nin asasını yere vurmasıyla çıktığına inanıldığı için Asa Suyu olarak adlandırılır. Kaynağı, külliye alanın üst tarafındaki kayalıklar olan suyun bazı hastalıklara iyi geldiğine inanılır. Dergâhı ziyarete gelenler bu sudan mutlaka içer.
Caminin karşısında bulunan türbe, ulema ve halk tarafından 1611 yılında yaptırılır. İçinde medfun olan Şeyh Şaban-ı Veli Hazretleri, 1481 yılında Kastamonu, Taşköprü'de doğar. Halvetiye tarikatının Şabaniye kolunun kurucusu, eğitimini Taşköprü ve İstanbul'daki Fatih Medreseleri'nde tamamlar. Bir gece istiharesinde, “Sılaya dön, sana kurtuluş oradadır" diye manen işaret alınca memleketine dönmek üzere yola çıkar. Bolu'da bulunan Hayreddin Tokadî Hazretleri'ni ziyaret eder ve aradığı Mürşid-i Kâmilini bulur. Tam 12 sene ders aldıktan sonra Tokadî Hazretleri'nin icazetiyle Kastamonu'ya gönderilir. İrşat görevine Seyyid Sünnetî Efendi'nin yaptırdığı dergâhta devam eder. 1560 yılında Hak'ka yürüyünce dergâhın avlusuna defnedilir. Daha sonra kabrinin üzerine günümüzdeki şekliyle türbe yaptırılır.
Camiyle aynı tarihlerde yaptırıldığı tahmin edilen dergâh evleri, Sultan Abdülmecid devrinde tamir edilir ve bazı kısımları yenilenir. Günümüze ulaşan iki konak ve ortasındaki yapı, 1900 yılında Azdavaylı Mahmut Paşa tarafından yaptırılır. Ortadaki selâmlık binası, günümüzde Şeyh Şaban-ı Veli Vakıf Müzesi olarak hizmet veriyor. Tekke eşyaları, sancaklar, kilimler ve gündelik hayatta kullanılan eşyaların sergilendiği bölümde, Şaban-ı Veli Hazretleri'nin özel eşyaları da yer alıyor. Müzenin en değerli eşyaları; Şaban-ı Veli Hazretleri'nin gömlek ve hırkası, sarığı, zikir tespihi ve 1182 yılına ait el yazması Kur'an-ı Kerim'dir.
