Metafizik tefekkürdeki üretkenliğimizi ne zaman kaybettik?Bu soruyu şöyle de sorabiliriz: Tasavvufta (İslâm metafiziğinde) gelinen noktayı bir düşünmede nihai hat olarak benimseyip, ilgili ıstılahlara bir yenisini eklemeksizin sadece mevcudlarını benzer ifadelerle çoğaltarak, işin salttelkin / taklit ve ezberyönünü güçlendirmeye ne zaman başladık?Fazla geriye gitmeden, aynı soruyu bu kez yakın zamana göre soralım:Brentano(v. 1917),Husserl(v. 1938),Heidegger(v. 1976) fenomenoloji ve analitik felsefede
Metafizik tefekkürdeki üretkenliğimizi ne zaman kaybettik?
Bu soruyu şöyle de sorabiliriz: Tasavvufta (İslâm metafiziğinde) gelinen noktayı bir düşünmede nihai hat olarak benimseyip, ilgili ıstılahlara bir yenisini eklemeksizin sadece mevcudlarını benzer ifadelerle çoğaltarak, işin salt
telkin / taklit ve ezber
yönünü güçlendirmeye ne zaman başladık?
Fazla geriye gitmeden, aynı soruyu bu kez yakın zamana göre soralım:
Brentano
(v. 1917),
Husserl
(v. 1938),
Heidegger
(v. 1976) fenomenoloji ve analitik felsefede yeni bir tefekkür tutumunu geliştirirlerken,
intisap
başta gelmek üzere, onu oluşturan mertebelerin ve hallerin neredeyse tamamını
fenomenler
olarak “
da
” niteleyebileceğimiz tasavvufî tefekkürde, biz şerhle ve Osmanlı Türkçesiyle yazılmış metinleri Latinize etmekle kendimizi neden sınırlandırdık?
Hem hak yememek hem mezkur sorudaki sertliği gidermek üzere şimdi şöyle soralım:
İsmail Fennî Ertuğrul
(v. 1946) ve
İsmail Hakkı İzmirli
’nin (v. 1946)
Panthéisme
ile
Panenthéisme
farkından; tabiatın Tanrıda oluşu ile Tanrının tabiatta oluşundaki farklılıktan hareketle, en azından
Vahdet-i vücûdçuluğu
modern Batı felsefesinin tasallutundan kurtararak işlevsel kılma gayretleri neden kendi ömürleriyle sınırlı kaldı?
Bunları derken, Merhum
Selçuk Eraydın
’ın Tasavvuf ve Tarikatlar’ında (ilk basımı: 1964),
Mustafa Tahralı
’nın Eraydın’la birlikte Latinize ettikleri
Ahmed Avni Konuk
’un Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi’inin birinci cildinde yer alan (ilk basımı 1987) makalesinde, daha yakın zamandaki iki örnekle
Abdürrezzak Tek
’in Tasavvufî Mertebeler’inde (2008) ve
Abdullah Kartal
’ın İlahi İsimler Teorisi’nde (2009) açığa çıkan yoğun tefekkür gayretlerini inkar etmemekle birlikte,
nispetler ve izafetler
konusunda, tasavvufî pratiklere esas teşkil eden mertebeleri ve hâlleri daha müstakil (fenomenolojiden edinilebilecek yeni imkanlara da mahsus) olarak ele almayışlarından üzüntü duyma hakkımızı kullanmamızın mazur görüleceğini umuyoruz.
Buraya kadar, yazımıza da başlık olan tasavvufî intisap, mertebeler ve hâller nedir, sorusuna verilebilecek ilk cevabın nispetler ve izafetler olabileceğini düşündüğümüz halde, bu düşüncemizi yaslayacağımız yeni kaynaklardan yoksun oluşumuzun doğurduğu sıkıntıyı da bu vesileyle ifade etmiş olduk.
Söz konusu sorunun ne önemi var, diye sorulduğunda ise şunu söyleyebiliriz: Bir mümin, bir şeyhe neden intisap eder? Bu intisap, fertlerde hâsıl olan (tasavvuf müessesinin oluşturduğu kültürel etkileşimleri şimdilik bir parantez içinde tutalım) hangi ihtiyaca göre gerçekleşir? İntisap olunanla, intisap eden arasındaki ilişkinin hükmü ve boyutu nedir? İntisabın asıl nedeni tasavvufi mertebeler ve hâller cümlesinden terbiye edilmeyi talep etmek olacağına göre, bunların terbiye değerleri nedir? Bu manada intisap olunanın önceliği nedir, neye göre seçilir ve intisab edenin intisabıyla elde edebileceği kazanımların yönü nedir? Daha açık bir soruşla, intisap edenin kazanımı uhrevi midir, dünyevi midir ya da her ikisini de kapsamakta mıdır?
Daha da çoğaltılabilecek olan bu soruların sonuncusu şu olabilir: İntisap ilişkisinin günümüzdeki işleyişi nasıl ve neye binaendir: Dinî bir ihtiyaca mı, ruhsal bir terapiye ya da bir rehabilitasyona mı, ancak cemaatleşmenin sağlayacağı güvenlik kaygısına mı, yoksa ekonomik rahatlık arayışına mı?
Bu sorularda tasavvufu muhtemel tartışmaların dışına taşımaya çalıştığımız ve asıl tasavvuf sayesinde mümkün olabilen ilişkilerin (ruhsal terbiyenin) işleyişini merak ettiğimiz açıktır.
Şundan ki, şeyhleriyle ve müridleriyle yaşanan tasavvufun İslâm ahlâkının toplumsal planda pekiştirilerek yaygınlaştırılması konusunda olumlu bir etkisinin olmadığı, bilakis yaşanan tasavvuf ile dinî hükümler arasında kimi çelişkilerin ortaya çıktığı yönünde, hem birçok örnek bulunmakta hem de yoğun bir eleştiri giderek hakimiyet kurmaktadır.
Bu olumsuzlukta tasavvufun müesses kılınan (ve binlerce yıldır deneyimlenen) şekliyle bir payı bulunamayacağına göre, mezkur sorunları tasavvuf / tarikat tanımlı ilişkilerde aramak gerekir. Diğer bir söyleyişle, intisap nispeti (ki, iki kelime de nsb kökündendir) başta gelmek üzere mertebeler ve haller sistemiyle olan bağda meydana gelen değişmelerin nedenleriyle birlikte sonuçlarını zamanımızın insanına (onun algısına) ve yaşadığımız dünyanın gerçeklerine göre değerlendirmek artık bir zaruret olsa gerektir.
Bu bağlamda,
Sadreddin Konevî
’nin, temel konusunu
Hakk’ın varlığı
(vücûd-ı hak) olarak belirlediği tasavvufun / ilm-i ilâhînin / metafiziğin (Miftâhu’l-Gayb, haz.: Ekrem Demirli, TÜYEK Yayınları, İstanbul 2014) o hakikatinde sabit kalmak üzere, insana ve onun yaşadığı dünyaya (gündelik gerçekliklere) göre
pratiğe aktarılması
(dünyasallaştırılması) talep edilemez mi?
Zira tasavvufun “ilâhî ahlâk ile ahlâklanma” şeklindeki tanımında tüm sufîler müttefik olduklarına göre bunun ilk tahakkuk edeceği yer de kaçınılmaz olarak insanlık / yeryüzü değil midir?
O halde, yazımıza başlık olan soru ilkin bu yönden doğru cevabı bulma gayretini hak ediyor olmalıdır.
#Metafizik
#Tasavvuf
#Tefekkür
#İsmail Fennî Ertuğrul
#Selçuk Eraydın
#Sadreddin Ko-nevî
